|
ШЫҒАРМАЛАРЫ...
ГАМБУРГТЕГІ ҚАЗАҚТАР
Тоқсан бесінші жылдың қысы қылықсыз қатынның қипақ қаққанындай ғана қауқар танытты. Текебұрқақ бірер мәрте айналып соқты да, қылтиып құрғақ көктемнің құлағы көрінді. Көктерек ауылының тұрғындары арқаны кеңге салып, пішеннің қалғанына менсінбей қарауға айналды. Қорадағы қой мен сиыр бейпіл шөпке бас қойғандай еді, көпке бармай олар дағы танау шүйірді.
Кәшек көбейді.
Көктерек пен Гамбургтің арасы аттай алты километр һәм алты жүз елу метр. Әнебір жылы асфальт жолдың бойымен арық қазылғанда, Көктеректің бірінші үйінде тұратын Нәтибек немісшелеп тұрып өлшеп шыққан.
Міне, сол Гамбургтен тағы да төрт-бес үй неміс туысқан көшетін болыпты деген хабарды Нәтибек өзгеден емес, өзінің қатыны Пәтимадан есіткен.
Сауыры суланбаған сәуір айының соңы-тын. Нәтибек пен Пәтима таңертеңгі тірлікті түгел реттестіріп, шай ішіп отырған. Кенет шай тез сұйылды. Дастарқанға шақпақ қант емес, құм шекердің қойылғанынан секем алған Нәтибек енді Пәтиманың болмысына көз тастаса, қисайыңқырап, төркінінің ауылына қараңқырап отырыпты.
— Немеребай мен Шөберебай Шымкенттен бір-бір үй алыпты, — деді Пәтима. Жаңа ғана Гамбургтен төрт-бес үй немістің көшетінін айтқанда, бұл үндеген жоқ-ты.
— Алса, алады да, — деді бұл жолы үнсіз қала алмастан. — Біреуі партком кезінде, екіншісі бухгалтер кезінде жинаған да.
— Гамбургтегі Ганстің үйін де сол екеуі саудалап жатыр екен, — деді Пәтима.
Нәтибек аузына апара берген мақта гүлді кішкене ғана көк кесені түсіріп ала жаздап барып, қатты ұрттап жіберді. Тілінің күйіп-пісіп қалғанын сезсе де, қатын-дұшпанға сыр бергісі келмеген еді. Сұйылуға бет алған бетпақ шай жол-жөнекей түп-түгел жандырып жөнелді.
Көзінен жас парлады.
Пәтима Түркітаудың арғы жағындағы төркін жұртының ауылын анық көріп отырғандай, бір нүктеге қадалып қалған.
Нәтибектердің ауылы Көктерек аталғалы бір мың бес жүз жыл өткенін осындағы он жылдық мектептің тарихшы мұғалімдері Қазақстанға егемендік тигеннен кейінгі екінші жылы-ақ анық дәлелдеп шыққан. Ал Гамбургтің негізі бір мың тоғыз жүз қырық екінші жылы қаланғаны белгілі.
Неміс туысқандар қырық бірінші жылдың суық күзінде көшіп келген екен. Барлық жақтағыдай оларды «жер ауғандар» деп атайтын еді. Сол суық күздің бір күнінде, түс ауа бере станса басы жәшік арбаларға, сатылы арбаларға толып кетіпті. Сол арбалар ересектері бар, бала-шағалары бар дегендей, немістерді толтырып алып, аудан басында отырғандардың әмірімен ауыл-ауылдарға қарата жол тартыпты. Ойпырай десеңізші, осы уақытқа дейін осы төңіректегі қазақтардың бәрі тандайларын тақ-тұқ еткізе, таңданып айтатын бір әңгімесіне қарағанда, пойыздан түсіп жатқанда да, тізіліп тұрған жәшік арбаларға, сатылы арбаларға мініп жатқанда да, соншама көп бола тұра, соншама балалы-шағалы бола тұра, немістің бәрі де тым-тырыс, тып-тыныш күйден танбапты ғой, танбапты.
Қыңқ еткен бір дыбыс шықпаған.
Әрине, қазақтардың сәл-пәл қосыңқырап, кез-келген фактіні үстемелеңкіреп жіберетіні жоқ емес қой. Бірақ сондағы жәшік арбалардың біріне онда әлі дүниеге келе қоймаған осы Нәтибектің өз әкесі Несіпбай марқұм иелік еткен-ді. Басын қайта-қайта шайқап, таңдайын тақылдата, қатты таңданатындардың бірі де сол кісі-тін. Ол кісінің айтуынша, пойыз тоқтап, немістер түсіп жатқанда, әміршілердің бұйрықтары мен арық аттардың әлсіздеу пырылы, ал ауыл-ауылға беттегенде, тек арбалардың шиқылы естіліп тұрыпты.
«Жер ауғандар» барлық жақтағыдай қазақтардың үйлеріне бөлініп-бөлініп таратылыпты. Көктерек тәуірлеу, көрнекілеу ауыл болғандықтан, мұнда неміс туысқандар көбірек әкелініпті. Олар көктем шыққанша қазақтармен бірге аралас-құралас тұрады. Ал қырық екінші жылы Көктеректің жоғарғы жағындағы ойпаңдау тегістіктен жер кестіріп алып, өздерінше әрекет жасауға кірісіпті.
Осы Көктеректің үйлеріне қарақағаз дегеніңіз қарша борап, ауылдың жұртшылығы жылап-еңіреп жүріп, соғыс қойылған соң да есеңгіреп, естерін жия алмай, ресми аты «Бірлік» болғанымен, ел аузыңда «Гамбург» аталып кете барған неміс ауылының қалайынша өсіп-өркендеп, көркейіп-кеңейіп кеткенін байқамай қалыпты.
Обалы нешік, Гамбургтің немістері Көктерек үшін жаман болған жоқ. Техника жағындағы, тауарлы-сүт, тауарлы-шошқа, тауарлы-тауық, тағысын-тағы фермалардың қиын түйіндерін түп-түгел неміс туысқандар шешетін-ді. Барлық жақтағыдай, Гамбургтің немістері де тіпті өсек айтпайды, өтірік сөйлемейді, көкіректерін қақпайды, шіренушілік атымен жоқ. Колхоздың шаруасын да, өз үйлерінің тірлігін де тап-тұйнақтай тындырып, тақылдап тұрғаны.
Көктерек те көп өзгерген. Бүгінде өзгелерге қарағанда өте өңденіп алғанын жоққа шығара алмайсыз. Іштей болмаса да, сырттай неміс туыстарға еліктеушілік те жоқ емес. Бұрнағы жылы Гамбургтің екі-үш үйі ғана алыстағы Алманияға көшіп, олардың үйлерін өзге немістер алды. Германия дегеніміздің шын аты Алмания екенін Нәтибек енді-енді біліп жүр. Оны кейбіреулер Албаниямен шатастырады. Албаниямыз бөлек, Алманиямыз мүлде басқа екенін көп адам әлі түсіне бермейді.
Осылардың бәрін лез-демде ми қабаттары арқылы зырылдатып бір өткізіп алған Нәтибек сұйық шайға күйіп қалған тілін онша икемге келтіре алмастан:
— Ылас па? Ганс Вайслелдің көшетіні? Алманияға? — деді.
— Ып-ырас. Вайслер досың көшетін бопты. Германияға ма, Албанияға ма, мен қайдан білейін, — деді Пәтима деген қатын-дұшпан әлі де сол сұрланған күйінен айнымай.
Ганс Вайслер ойпаңдау жердегі ертегідей Гамбургтің одан сайын ойпаңдау тұсында тұратын еді. Таулы-қыратты аймақтарда ойпаңдау тұстардың құлпыруы бөлекше болатыны аян. Былтырғы жаздың биязы ғана бір кешітұғын. Аудан орталығына қатынап қызмет істейтін, ел аузына ілігіп қалған үлкен ұлының жаңадан алған жеңіл мәшинесімен өтіп бара жатып сәлем бермекке бұрылды. Ганстің өзі де, Нәтибектің өз қорытындылауы бойынша, бет-жүзі сәл-пәл реңсіздеу, бірақ, аяқ-қолы балғадай мықты, теректей түп-түзу қатыны Кильда да құрақ ұша қарсы алысты. Қуанбағанда ше, баяғыда қырық бірінші жылдың суық күзінде Несіпбай ақсақал жәшік арбамен әкелгендердің ішінде мына Кильданың әкесі мен шешесі де болған ғой. Бір қыстай уақыт бұлардың үйінде тұрған ғой. Кейініректе, бертініректе марқұм Несіпбай мен осы Кильданың әке-шешесі құда бола жаздаған ғой. Нәтибектің өзі де кетәрі емес-ті. Тек Кильданың тым үшкірлеу, ұзындау мұрны ылғи түлеп, қызарыңқырап жүретін. Сонысы ғана сәл-пәл ойландырып қоюшы еді. Сөйтіп, сәл-пәл ойланыңқырап жүргенде Қырғызстан жақтан, Түркітау асып әпкесіне келген осы Пәтимаға көзі түсті. Осы күнгі қатын-дұшпанының бет-жүзі кереметтей сұлу көрінгені рас. Аяқ жағына кім қарапты, өзінің тілі тыным таппайтын, тымпылдаған пысық көрінгені тағы рас. Кильда қыздың да кетәрісі жоқ еді, сол бір кештегі биден кейін-ақ Ганс жаққа біржола ауып кете барды ғой. Бұның Пәтимамен қайта-қайта билегенін, тек билеп қана шектелмей, есі кете қарағанын қалайынша кешірсін...
Нәтибек үлкен ұлын ертіп кіргенде, Ганс пен Кильда бозқараған түбіндегі суреттегідей әдемі үстелді ортаға алып, кинодағыдай әдемі орындықтарға жайғасып, шай ішіп отырыпты. Екеуі де орындарынан тұрып, қуанысып қарсы алды. Бұлар да шай ішті. Тек қана құры шай мен құмшекер емес, әрине. Нәтибек сонда шып-шып терлеп, ұзақ-сонар сораптады, үлкен ұл ұялыс тауып, тез доғарған. «Мына Кильда біздің Пәтиманың орнында отырғанда, мына үлкенімнің түр-сықпыты қандай болар еді?» — деп ойлағанына дейін есінде.
— Жаңа, жеңіл мәшине алдық, — деді шайға қанып алған Нәтибек сонда. — Көрімдік бер, Кильдажан!
— Кәні-кәні, өзің қалашы! Өз қалауыңды айтшы! — дейді Кильда қолын алжапқышына сүртіп. — Қалағаның сенікі.
— Қалауым—Ганстың қолы, — деді Нәтибек. — Көрімдіктерің сол болсын, оқта-текте «Жигулиіміздің» жүрегін тыңдап, өкпе-бауырын байқап беріп тұрса, жетеді мына байың.
— Оныңды неге өзіне тураламай, маған бағыштап отырсың мүләйімсіп? — деп, Кильда қазақ тілінің майын сорғалатты.
— Ганс саған бағынышты емес пе еді? Әлде айныды ма?
— Ой, қазір бұл құрдасың да тоқал аламынға шықты.
— Біздің Пәтиманың бай алмай жүрген екі сіңлісі бар. Бажа болайық та, ойбай! —деді Нәтибек.
— Мәшинең үшін айтып отырсың ба, шын ниетің бе? — деді Кильда.
— Мына заманда есеп керек-дүр.
— Осы Нәтибектің баяғыда сені ала жаздағаны рас па? — деп, селкілдей күліп, сөзге араласты Ганс Вайслер.
— Мына заманда емес, Нәтекенде баяғыдан-ақ есеп бар-тын, — деді Кильда. — Сол есебіне бағып, Нәтекең Пәтекеңе қосылған.
— Ганстың кеңдігін пайдаланып біраз жерге бардық, осы жерде тоқталық енді, — деді Нәтибек.
— Пәтекең естіп қояды деп қорқып отырғаннан саусың ба сен бәле? — деп, Кильда тіпті қоятын емес.
Бәрі ауладан сыртқа шығып, жаңа жеңіл мәшинені көрді. Ганс та, Кильда да шын қуанып жүр. Нәтибек қайта-қайта терең-терең тыныс алып, жаңа мәшиненің иісін құшырлана жұтады.
— Қой, жүз-жүз грамм ішпесек, күнә болар енді, — деді Ганс.
Бәрі қайтадан аулаға кірді. Былай байқасаң, артық-ауыс ештеңе жоқ секілді. Тағы қарайсың таңдана. Есіктері де сәнді, ертегідегідей. Терезелері де зерлі, түсіңе кіретіндей сиқырлайтын моншасы мынау, көмбесі анау... Қойма там, бірдеңе там, механикаландырылған мал там... Үй там мен мал тамның аралығындағы түп-түзу тігілген жүзімдердің жапырақтарына дейін тәртіппен тізіліп, жоғары өрмелепті. Жемісі қалың да емес, сирек те емес, оларды да санап салдырған сияқты. Жұрттың айтуынша да, өзінің білуінше де, неміс туысқандардың үй тамдарынан гөрі мал тамдары, қосымша қора-қопсылары нығызырақ болады. Көктеректің жұрты аңыз етіп айтып отырады. Немістердің есігінің алдындағы сиырлары тұратын, қойлары мен ешкілері тұратын, шошқалары тұратын, тағысын-тағылары ұсталатын тамдарының тазалығына таңдай қақпай қарау мүмкін емес. Әсіресе, сиырларына бар ғой, су да, туралған шөп те, құрама жем де, бәрі-бәрі де өлшеніп-пішілген мөлшерде, әлдебір құбырлар мен науалар арқылы, өзінен-өзі белгіленген бір мезгілдерінде, сағат-минөтінде келіп, құйылып немесе төгіліп тұрады.
Мәселенки бар ғой, қоңырлау бір түймені жеңіл ғана басып қалсаңыз болды, дыбыссыз-дабырсыз, салдыр-күлдірсіз, тіпті тырс еткен дәнемесіз-ақ сау етіп жем төгіледі. Екінші бір көгілдір түймені түртіп қалсаңыз, сәл сопақтау шойын құтыға мөлдіреген, тұп-тұнық, тап-таза, тәп-тәтті су құйылады. Үшінші бір қызғылт ноқатты басқаныңыз сол екен, сиырдың буы бұрқырап, жаңа ғана түскен тезегін сыпырып-сиырып ала жөнеледі. Бұлардың сиырларының ақ жүні де, қара жүні де, түгі мен түбіне дейін жылт-жылт етеді, малақ түгілі титімдей тозаң жұқпайды. Қой-ешкілері де, шошқалары да, қаз-үйректері де шетінен ақылды ма, асыл тұқымды ма, әйтеуір ерекше екендігі рас.
Ал енді бар ғой, осы ерекшеліктердің бәрі, әсіресе, мына Вайслерде бөлекше.
Сол жолы ғой, бұлар жаңа — жеңіл мәшинені қызықтап, қайтадан аулаға кіріп, кереметтей бір шараптан ішіскен. Немістер, әсіресе, осы Гамбургтегі туысқандар араққа жолай бермейтін, шараптың да өздері қолдан ашытқанын, сенімдісін, онда да тым-тым сирек, там-тұмдап қана татқан болады. Нәтибек толтыра құйғызып, тартынбай көтеріп тастаған. Айнала-төңірегіне қадала, құмарлана көз салған.
— Тұңғыш көргендей құнығып қарайсың ғой, әй?! Көзің жаман еді, түкіріп қой, — деді Кильда қашанғы байқағыштығына басып.
— Осы сендердің сиырларынның аты кім еді? А-а-а, не еді?
— Эра.
— Сол Эраларың тіл біледі дейді, рас па?
— Білгенде қандай! Үш бұзаулады, үш тіл біледі Эрамыз, — деді Кильда.
— Ой, құрып кеткір-ай, саған дауа жоқ екен ғой өзі! — деп, Нәтибек орнынан тұрып кеткен.
— Енді, сұраған өзің. Мен жауап бермесем, тағы өкпелейсің, — деді Кильда. — Эраның шыққан тегі — қазақтың ақ бас, қара ала сиыры емес пе? Қазақ тілін содан аңғарады. Үлкен шешесін орыс бауырлардан сатып алғанбыз. Ол тілді қалай білмесін? Жөн бе, осыларым? Жөн. Туғаннан бермен қарата тәрбиесі таза немісше. Әнеки, ендігісін есептей бергін. Есебің мықты емес пе? Нәтекең тарта алмаса, Пәтекең бар.
— Пәтимаңа қайт дегенің бе бұл?
— Е, жоқ-а! Қайтпасаң, қона қал. Анау қасыңда отырған құрдасыңа айтқаным дағы: «Малға жем салатын уақыт болды», — деп.
— Қой, біз қайтайық, — деді Нәтибек. — Мына жалмауызың жеп қоймай тұрғанда жоғалайық біз. Рахмет, досым Ганс!
— Жүр-жүр, Эрамен амандас, ұят болады, — деді Кильда. — Сенің көзіңнен келген бәлені көріп алайық. Тіпә-тіпә десең, жетер.
— Көрсек, көрейікші осы, — деген Нәтибек дақ-дақ аттап, Вайслердің мал тамына қарай жалт-жұлт еткен бетон жолмен жақындай бастады. Жақындап барғанда, Кильданың айтуымен аяғын әлденеге қайта-қайта сүртті. Ганс Нәтибектің үстіне ақ халат кигізді. Содан кейін барып, сиыр тұратын бөлмеге кіруге рұқсат етілген.
Нәтибек сығалап қарады да, сығырайған көзін алмаған күйі қатты да қалды.
Сиыр емес, сурет еді ол.
Суреттегідей сиыр еді ол.
Жүні жалт-жұлт еткен жақұт жануар теледидардағы жарнамада және жалт-жұлт еткен журналдарда болмаса, әй, қайдам-ау, Көктерек бойынша жоқ қой, жоқ.
— Эра, мынау — Нәтибек деген досымыз, айтып жүрміз ғой ылғи, — деді Кильда. — Көктеректе тұрады. Танысып қойыңдаршы, кәне!
Эра шынымен-ақ бұрылып қарап, басын изегендей. Онымен шектеліп қалмастан, риза кейіпте ыңыранғандай көрінді.
— Түсіндің бе, қазақша амандасты, — деді Кильда одан бетер құтыртып. Нәтибек одан әрі тұра беруге, одан әрі қарай беруге ұялған еді сонда...
Қатын-дұшпан шай-пайды жинап-теріп, қазан-ошағын айналшықтап кетті. «Ганс досымның мұнысы несі? Неге ғана Немеребай мен Шөберебай бізден бұрын біледі? Көшетінін. Қалайынша менен бұрын олар саудаласады?» — деп күбірледі бұл ішінен. Сыртқа шығара, қаттырақ айтайын десе, біріншіден, Пәтимадан қаймығыңқырайды, екіншіден тілі жуық арада ашығанын қоятын емес-ау.
Есептеңкіреп қараса, соңғы кездері Нәтибек Гансты да, Кильданы да көрмеген екен дағы. Тауарлы-сүт фермасында да көрініңкіремеген. Бүгінде бүкіл кеңшардың билігі басқаларда. Бұрынғы партком хатшысы Немеребай да, бұрынғы бас бухгалтер Шөберебай да жұмысты қойған, қала жағына барғыштайды. Бұрынғы бас экономист Нәтибек тиіп-қашып қана тауарлы-сүт фермасында жүр. Кейінгі балалар, яки команда кеңшардың ішкі ісіне де, кеңсенің шаруасына да араластыра қоймайды. Күллі дүние қым-қуыттанып кетті ғой.
Бәрібір, сол қым-қиғаш, аласапыранның арасынан тиімдірек жол тауып, есептерін түгелдеп, тірліктерін реттеп келе жатқандардың алғы сапында, елден ерекшелеу қоңдана түскен байлардың қатарында аталатындар: Нәтибек, Немеребай және Шөберебай еді. Осы үшеуі. Әрине, Пәтиманың қырын қараңқырап айтқанындай, Шымкенттен бір-бір үй алса, екеуінің Нәтибектен оза бастағаны. Ол мейлі, енді басқасы-басқа, тап мына Ганс Вайслердің үй-жайын Немеребайға, немесе Шөберебайға сатқызып, қарап отыра алмас. Қанша дегенмен, қатын-дұшпаның Пәтима да бекер-босқа тырысып сұрланбас. Намысы басымырақ, нағашылары қырғыз емес пе? Деп күбірлеп, күйген тілін сілекейлей емдеп, Нәтибек қатты толғанысқа түсті. Кешке қарата Гамбургке жеткен.
Ганстың алыс жолдан оралғанына екінші күн екен. Кильдасы ауырыңқырап қалыпты.
— Көшетініміз рас, — деді Ганс күрсініп. — Мәскеудегі қызымның үлкен қызметте екендігін білетін едің ғой? Міне, сол қызымыз көндірді ақырында. Көшемін, Нәтибек бауырым. Көшкенде де, ырғалып-жырғалмастан, осы аптаның аяғынан кешікпей, жиналғалы жатырмыз. Жақсы келдің, бір-екі сағат сырласып қалайықшы бір. Ертеңнен бастап бір минөт те уақыт жоқ.
Нәтибектің көңілі алай-дүлейге айналды.
Ганссыз Гамбургтің сәні қалмайтындай. Кильданы енді шынымен-ақ мүлде көрмейтін болғаны ма?
Ағайын-жекжаттан, туған-туысқаннан жақын секілді еді, обалы нешік.
Бұларсыз тауарлы-сүт фермасының хал-күйі қалай болмақшы?
Тоқсан үшінші жылы бірер үй неміс көшкенде қанша комбайн тоқтап қалып еді өзі осы, а?
Алай да дүлей көңілінің арғы жағынан есебі және бас көтере бастап, онысын әзірше шегіндіріп тастап, бүйдеді бұл:
— Шыныңды айтшы, Ганс, түптің түбінде осы неміс туыстардың бәрі көшіп кетпекші ме?
— Кім біледі оны?—деді Ганс. — Мен саған шынымды айтпай жүр ме едім? Анықтаңқырап болжайтын болсам, бізден кейін енді Франц пен Эрихтің әулеті жылжиды. Андрей мен Давыд келер жылы қозғалар. Цихлердің екеуі де бізбен бірге кетейін деп отыр. Келте көшедегілердің осында біржолата қалып қоюы да бек мүмкін. Мүлде көшпейтіндерді санап берейін бе? Керек пе?
— Жо-жоқ, жай әншейін сұраймын дағы. Бұрнағы жылы екі-үш неміс көшкеннің өзінде талай комбайн қаңтарылып қалып еді. Комбайн-сомбайнды қойшы, адамның іші біртүрлі әлем-жәлем болады екен, жүдә.
Ганс тағы күрсініп салды.
Желегей жел тынып, кешкі тымық кірді. Құрғақ аспанға кірбің ілінгендей көрініп, жаңбыр жауа ма дегендей дәмеленіп, екеуі жоғарыға қарағыштады. Қазығұрттың тұсында ма, одан сәл берірек пе, қарақошқылдау бұлт пайда болғандай.
— Үй-жайды тезірек сатуым керек, — деді Ганс.
— Аһ! — деп селк ете түсті Нәтибек. Абдырап барып, бойын жиды, күлген кейіп көрсетті.
— Немеребай келіп кетті, — деді Ганс Вайслер. Нәтибек тағы селк ете қалған.
— Шөберебай да келді, — деді Ганс Вайслер.
Нәтибек одан сайын шоршыды. Ауға түскен балықтайын шоршыған. Кешкі тымықтың тұнық ауасын аузымен қармап, демі қысылғандай күйде жауырыны бір ысып, бір суыды.
Ганс Вайслер ақиқатын айтады ғой. Немеребайдың атын атап, оған Шөберебайды қосып, әдейі ғана үй-жайының бағасын шырқатуды мақсұт тұтып отырмағаны белгілі. Шіркін-ай, немістердің зияттылығын, заттығын қойсаңызшы. Жолдастыққа да жақсы. Өтірік көлгірсімес, жалған жалпақтамас. Қанша дегенмен, Ганс досы бұған іштартыңқырап, бәрін ашып салып, мүмкіндік таба алсаң, мынадай мұнтаздай тірлікке өзің ие болып қал, дегенді мезгеп отырыпты.
Жып-жылы қабағына жұп-жұқа мүң ілінген Кильда білдірмеймін десе де, бұрынғысынан баяуырақ қимылдап, шай жеткізді. Тағы бірдеңелер әкеліп қойды. Шәрбат шараптар ғой баяғы. Ганс көп күттірмей-ақ, құйып-құйып жіберді. Нәтибек ұзақ үгіттетпей-ақ, тартып-тартып тастады.
— Ганс бауырым! — деді сәлден соң, аса сапалы шараптың тұла бойына шым-шымдап, түп-түгел жайылып, тарап бара жатқанын жан рахатымен сезінген Нәтибек. — Сен мені өзіңдей түсінесің, мен сені өзімдей түсінемін. Мына сенің үй-жайыңдай тірлікті өз басым әзірге еш жерден кездестірген емеспін. Кім-кімге де көп көрмеймін. Қызғанбаймын. Еш уақытта қызғанбаймын мен, білесің бе? Бірақ Немеребай секілді н-не-нелеу пенделердің ие болғанын оншалықты қаламайтыным рас. Білдің бе? Мынадай ертегіні Шөберебай секілді н-ны-нысапсыздардың басып қалатынына қатты қайғыруым мүмкін...
Ганс күлімсіреді. Ыңғайсызданып, желкесін қасыған болды.
— Біліп отсың ба? — деді Нәтибек. — Түсіндің бе мені? Түсінгенің шығар, желкеңді қазақша қасыдың ғой.
— Үшеуің бір-біріңмен ағайынсың,—деді Ганс. — Мен жалпы бар ғой, біреудің сыртынан сөз айтқанды онша жақтыра бермеймін.
— Мен де онша жақтырмаймын, сені өзім деп айтып отқаным.
— Былай қарағанда, маған үшеуің де бірдейсіңдер. Бірақ мына үйіме, мына жайыма сен Пәтима екеуің ие болып қалсаңдар, әрине, қаттырақ қуанар едім. Барған жағымда да жайбарақаттау жүрер ем.
— Ой, айналып қана кетейін-ай! — деп, Нәтибек Несіпбайұлы Ганс Вайслердің бетінен шөп-шөп еткізді. — Келші, Кильдажан! Сенің де бетіңнен бір рахаттана сүйейінші! Кетіп қаласыңдар-ау, көп ұзамай...
— Жаздың тұмауы жаман жұғады, — деді Кильда әрегіректе отырған күйі. — Көрмейсің бе, гриппін мен. Әйтпесе, өзімнің де ықыласым ауып-ақ тұр. Елу жылдан бермен қарата тап осындай толқыған күйіңді көрмеп ем.
— Бұ бәлемен айтысып береке таппаспын,—деді Нәтибек. — Сонымен, Ганс досым, тоқетерін айтшы, қанша деп тұрсың үйіңді?
— Бізде құйтырқы жоғын білесің, — деді Ганс Вайслер көк пиязды шайнап отырып. — Өз қамымызды да күйттеп, алымсақтың ахуалына да абайлаңқырап қарап, түптеп-түйіп айтқанда, жеті мың долларға тоқтадық.
Нәтибектің шүйдесі шың етті. Теңгеге лез-демде шағып жіберіп, миға салып еді, мына үй-жайға қарағанда, түк те қымбат емес.
Ганс сөзін одан әрі жалғады:
— Қазағымның жаман мақалы жоқ. Әсіресе, «Нысап сайын береке» дегенін қатты ұнатамын. Уақыт тар, әйтпесе шырқап-ақ кететін тірлік...
Вайслердің екі сөйлемейтінін, артық мыжымаға бармайтынын жақсы біледі бұл. Ләм-мимсіз ұзақ ойланды. Бозқарағанның гүлі семе бастапты. Сонда да айрықша алабөтен иіс бұрқырап, бас айналдырғандай бодды. Үлкен ұлын ойлады, жекеменшік кіші кәсіпорны бар кіші ұлын ойлады. Қайынжұрт жағын көз алдына келтіріп, Түркітау жаққа жанарын жықты, тағы бір қиял Тәшкеннен ары асып қанат қақты. Опынып қалмасқа қам жасаған жөн деген түйін түйді. Шау тарта қойған жоқ, шегіншек емес әлі. Ганс үнсіздіктен ыңғайсызданып, Шәмші Қалдаяқовтың «Анама» әнін әуендетті. Нәтибек кенет тірілгендей:
— Ганс! — деді қатты дауыстап. — Үш күн, үш түнге шыдайсың ба? Шыдайсың ғой?!
— Шыдайын. Сен шынымен ниет қылсаң, шыдамағанда, − деп тұр Вайслер.
— Әй, Нәтибек! Шынымен сендер алсаңдар бар ғой-ә, мен мына Эраны ешкімге сатпаймын. Пәтимаға тарту етемін, — деп Кильда жөтелді алысырақтан.
— Бопты-бопты, жүдә ризамын, айналайындар! Үш күннен соң таба алмасам, ала алмасам, өз өкпем өзіме. Төртінші күні тірі екендігімді білдірмесем, маған серт! Немекең бе, Шөбекең бе, артықтай айтып, айнып кетсең, саған серт, Ганс!
Осыны айтқан Нәтибек қараңғылыққа сіңіп кете барған.
Сол түні сәл ғана жаңбыр жауып өткен. Бәрібір өларадан күткен үміт ақталмады. Оның есесіне Түркітаудың арғы жағында, Қырғызстанда шелектеп төгіп тұрыпты. Құлқын сәріден-ақ Пәтима белді буып алып, Қырғызстан жақтағы, Таластың тар қолтығындағы кеніште істейтін інісінен жәрдем сұрауға аттанып кетті.
Аудан орталығындағы ортан қолдай қызметте жүрген үлкен ұлы егемен Өзбекстан Республикасы, Сырдария уәлаятының Шыназ қаласында зауыт ұстайтын күйеу баласына жол тартты.
Ұзын сөздің қысқасы, үш күн өтіп, төртінші күн жеткенде, жеті мыңға жетеғабыл долларды жинаған Нәтибек Ганс Вайслерге жеткенше асықты.
Неміс туыстарды шығарып салу қиынға соқты. Толқымаған, тебіренбеген, көздеріне жас алмаған адам қалмады. Ойпырай, десеңізші, баяғыда қырық бірінші жылдың суық күзінде, станса толып кеткен қарақұрым арбаларға мініп жатқанда ше, әлденеше жүздеп саналатын немістердің ересектері бар, бала-шағалары бар қыңқ етіп дыбыс шығармаған еді. Енді, мінеки, үш-төрт үйі ғана көшіп бара жатқанның өзінде қазақтар секілденіп, улап-шулап, қиын болды.
— Көрдің бе, сендерге де қазақтардан бірдемелер жұққан секілді, көрдің бе?! — деп, кемсеңдеп тұрып жылады-ай Нәтибек. Пәтима мен Кильда құшақтасып алып, әзер-әзер ажырасты.
Қоштасудан кейін үш-төрт күн өтер-өтпесте Нәтибек пен Пәтима бірқатар немерелерімен бірге Көктеректен Гамбургке көшіп алған. Нәтибектен ілгерілі-кейінді Немеребай мен Шөберебай да Гамбургке қоныс аударды. Нәтибектің алғаны Ганс Вайслердің үй-жайы екендігі белгілі. Немеребай одан оншалықты кем түсе қоймас Адольф Цихлердің, Шөберебай Андрей Цихлердің үй-жайларына ие болған еді.
Сұлу сиыр Эраны сат деп жалынған немістер де, қазақтар да, орыстар да, тіпті түріктер де табылған. Алайда Кильда өзінің уәдесінде тұрды. Пәтима сүт бұлағы сарқыраған, жақұттайын жарқыраған жануарды сыйға алып қалды. Кильданың көшіп кетіп бара жатқанын Эра адамдардан да артығырақ сезген шығар. Қара ала кірпіктерін қағып-қағып алып, ой-хай, бір мөлтеңдеп жылағанда, тымпылдаңқырап қатқылдау көрінетін Пәтиманың өзі егіле төгілсін-ай келіп.
Гамбургке көшіп алған соң бұрынғыдай емес, Немеребай мен Шөберебай Нәтибектің үйіне келіңкірейтін сыңай танытты.
— Нәтибек Вайслерге үлкен Цихлерден жалындаған сәлем! — деді Немеребай қақпадан кіріп келе жатып.
— Гутен абенд, херр Нати-Бек Вайслер! —деді Шөберебай. — Их һабе Шөберебай Цихлер!
Пәтима өзінің қимас-қымбат құрбысы Кильдаға қатты еліктеп жүрген-ді. Немекең мен Шөбекеңді үй ішіне кіргізбей-ақ, ауладағы әдемі үстелге шай-пай, шарап әкеліп қойды. Үш қожайын да тым емініп-сұғынып кетпестен, немісше ұстамдылық танытатындай. Шымшып жеп, іліп ішіп отырыпты.
Алғашқы бас қосулары кезінде жаңадан сатып алған үй-жайларын қалайша күтіп ұстау керектігі, ішінара немесе толық механикаландырылған мал тамдардың жай-жапсары талқыланып, жан-жақты пікір алысылды.
Келесі бір жолы Немеребай мен Шөберебай бұлардың ауласына асып-сасып, абыржыңқырап кірген. Немекең үш түп алмасының қурауға айналғанын айтты. Шөбекең тізіле сызылып тұрған жүзімнің түгелдей бозарып бара жатқанын мәлім етгі. Нәтибектің өзі де, көріп отырсыңдар ғой дегендей, ауласының реңі қашып қалғанын андатып, терең күрсініп қойған.
— Механикаландырылған мал тамның бірдемесін кеше ғана кенже баламыз бүлдіріп тынды, — деді Шөберебай күйіп-пісіп. — Телевизор жыбырлап, істемей қалса, жұдырықпен бір періп жіберетін еді, әлгі мал тамдағы шөп турағышы істемей қалған екен, балтаның шүйдесімен қойып кеп жіберіп, күл-талқанын шығарыпты. Атаңа нәлет-ай, әкенің малы балаға мал болып жарытпас деген осы-ау!
— Айтпақшы, осыдан оншақты жыл бұрынғы бір әңгіме басыма сап ете қалғанын қараңдаршы! — деді Немеребай.
— Немістердің сөзі қысқа, ісі нұсқа, әңгімең шыли созылып кетпегей, — деді Шөберебай. Нәтибек:
— Айт-айт, — деді.
— Өзі де қып-қысқа нәрсе еді, өздерің созып отырсыңдар ғой, — деді Немеребай. — Ұмытпасам, осыдан тұп-тура он жыл бұрын, мына Нұрлысу ауылына бүгіндері ең мықты жазушыға айналған Дулат Исабеков келген. Өзі сонда туған ғой. Соғыс кезінде олар Нұрлысуға көшіп келіп, Дулат туған соң көп ұзамай, қайтадан көшіп кеткен Монтайтасқа. Сол мықтыңыз қымызшы Қасымбектің үйінде қонақ болған. Аудан басшылары келген, мен де күтісіп ем.
— Кім дейсің? — деді Шөбекең.
— Дулат Исабеков дейді. Жазушы-драматург. Бүгінгі қалам ұстаған-дардың аса мықтыларының бірі ғой, — деді Нәтибек. — Білмейсің бе, немене?
— Білгенде қандай! Дәулет Исабекұлы деген журналисті жақсы танимын, — деді Шөберебай.
— Жо-оқ, Дулат Исабеков басқа, Дәулет Исабекұлы мүлде басқа ғой! — деп Немекең аса қатты реніш білдірді.
— Екеуі бір адам емес пе сонда!
— Туһ, сен өзі кітап оқымайды екенсің ғой, а?! Дулат Исабековті қайдағы біреумен қалайынша шатастырасың?!
— Тоқта-тоқта! Қайдағы біреу деп төмендетпегін. Қайдағы біреуің не сенің? Дәулет Исабекұлы да — күштінің бірі. Ол қазір қайдағы біреу емес, білдей қажы! Қаж-ы-ы-ы-ы! Білдің бе?
— Білем. «Дәулет қажы Исабекұлы» деп жазады, календарьдың неше түрін шығарып, тыным таппай жүр. Бәлкім, жақсы адам шығар, қажы шығар. Бірақ әңгіме ол кісі туралы емес, керемет жазушымыз, драматургіміз Дулат Исабеков туралы болып отыр ғой!
Немекең мен Шөбекеңнің пікірталасы таусылмасқа айналды. Нәтибек шыдай алмай:
— Немеребай, осы сен не айтпақшы болып едің о баста? — деп сұрады.
— Нұрлысу ауылына келгенде жазушы Дулат Исабековтің ауызша айтқан бір мысқыл мысалын келтірмекші едім, мұрша бермедіңдер ғой, жүд-дә.
— Айтсай енді. Шөбекең қойды. Қажекеңнің құлағын шулатпай, Дулатыңды дулата берші.
— Айтсам, — деді Немекең. — Дулат Исабеков сол сексен бесінші жылғы жазда қымызшы Қасымбектің үйінде былай деді: «Неміс деген өзгеше халық қой. Осыдан біраз жыл бұрын Алматының жоғарғы жағынан бір немістің дачасын сатып алып едік, үш жыл бойы қарамай қойып, зорғадан қазақыландырдық қой». Әне, осылай де-е-еп қарап отыр. Осы еді айтпағым.
— Ах-ха-ха-ха-ха! — деп, ішек-сілесі қатты Шөбекеңнің. Нәтибек те селкілдей жөнелді.
— Үш жыл қарамай қойып, зорғадан қазақыландырдық, уах-ха-ха-ха-ха! — деп, Шөбекең қояр емес.
— Кешіріңдер, мен шынында да ол жазушыны оқымаған екенмін. Уах-ха-ха-ха, енді оқымай болмас. Көрдіңдер ме, сөздің төркіні қайда жатыр?!
Үшінші аптаның соңына таман Пәтима Көктеректің қатындарын үш топқа бөліп, үш дүркін шақырып, шай берді. Содан соң ғана, кішкене былай арқа-басы кеңігендей, иығынан үлкен бір жүк түскендей, емін-еркін, емен-жарқын сезінгендей еді. Үш дүркінде де он бес пен жиырма шақтының төңірегінде топырлап келген қатындар бәріне таң-тамаша қалып, аралап көріп, ұстап сипап, тартып байқап, мәз-мейрам күй кешіскен. Эраны көрген сәтте талай қатын талып түсе жаздады. Толық және жан-жақты механикаландырылған мал тамға жақындатпау туралы Нәтибектің нұсқауы сәл-пәл бұзылды. Оның үстіне елу-алпыс қатынға кигізе қояр халат жоқ қой. Бәрін айт та бірін айт, үш дүркін келген қатындар бұрынғы Ганс Вайслердің, бүгінгі Нәтибек Несіпбайұлының ауласын айтарлықтай-ақ қазақыландырып кеткен-ді.
Төртінші апта аман-есен, айтақаларлықтай оқиғасыз өткен. Бұлар бәлеге бесінші аптада душар болды ғой. Табан астынан Эра ауырып қалды. Іші кұрығыр жүрмей, нешеме дәрігер әкеліп, түрлі-түрлі дәрі берсе де, болмады тіпті. Оқтау жұтып алғандай сіресті де тұрды сұлу сиыр. Үрпие-үрпие келе Көктерек сиырларының кейпіне түсті. «Көз тиді ме?» — десті. «Бұрынғы иелерін сағынып, ішқұса болды ма, әлде?» — десті. «Жақпас бірдеңе жеп қойды ма?!» — десті. «Сен кінәлісің!» — деді Нәтибек Пәтимаға. «Өзің Ганс құсап қарай алмадың!» — деді Пәтима дейтін қатын-дұшпан. Қайтпас-қайсар мінезіне басып. «Эраны алғанша, мына мені алшы, Алла-Құдай! — деп ботадай боздады Пәтекең. — Дос-дұшпанға күлкі қыла көрмеші, табалата көрмеші, айналайын Алла - Құда-а-ай!»
Бесінші күні түс ауа бере Эра дүниеден өтті.
Қара ала кірпігін қақпай, қимылсыз қалды.
Көктерекке хабар жіберілді. Қатындар бір топ боп келіп, көңіл айтты. Пәтима ауызғы бөлмеде, бүйірін таянған күйі, табан астында былай деп жоқтау шығарды:
Ой-ы-бо-о-о-ой! Ой-о-о-ой! А-а-ай! Шақпақтың желі өкпек-ті,
Қолымнан менің еп кетті.
Жүні бір жақұт жануар,
Кай жеміт көзі жеп кетті?!
Гамбург деген жұмақ-ты,
Жайқала өскен құрақ-ты.
Кильдамнан қалған Эрашым,
Қай дұшман көзі сұлатты?!
Сайрамсу тасы қайрақ-ты,
Сиырым сүті — қаймақ-ты.
Үш тілді білген Эрашым,
Қандай жау сені жайратты?!
Ойы-бо-о-ой! Ой-о-о-ой! А-а-ай...
Көктеректен келген қатындар бұл жоқтауды тыңдап отырып, қатты састы. Беттерін шымшыласып, бір-бірімен сыбырласты:
— Өле-ә-ә, масқара! Жеңешем жоқтау айтып отыр ғой, жаңа үйге кіргенде ең болмаса даусымызды шығармаппыз ғой?!
— Соны айтсайшы!
— Мейірімсіз боп барамыз-ау осы біз...
Десті делегация мүшелері ыңғайсызданып. Нәтибек есік алдынан өтіп бара жатып:
— Мынау сұңқылдап, не оттап отыр өзі? — деді таңданып. Сосын: «Өлсе, мал өлсін, бәле-жаланың бәрі сонымен кетсін», — дегісі келген. Дей алмады бірақ.
Толық және жан-жақты механикаландырылған мал тамда бір түнетілген Эраның денесі ертеңіне тоғайдағы тау талдардың арасына жерленді. |
