Жазушы, журналист, қоғам қайраткері

Мархабат Байғұт

ШЫҒАРМАЛАРЫ...

ӘКІМНІҢ ӘЙЕЛІ

Қызық.
Екі мың он бірінші жылыңыздың қарашасында жер жүзінің жеті миллиардыншы тұрғыны туды.
Тіркелді. «Көксандық» тап осылай хабарлады. Жетінші қарашада. Жеті миллиард деді. Артынша «көксандығыңыздан» «Қоңыр» тобының әні берілді. Ұзын талдырмаш қыз: «Дүние... дүние... дүн-ие-е-е. Дүниеге кім ие-е-е?..» деп әндетті. Екі жігіт қосылды. Біртүрлі ән. Мұңды.
Бес жылдай бұрынырақ, бұның жұбайы айтулы аймаққа әкімдікке тағайындалғанда ше, миллионыншы адами затыңыз іңгәлап, салтанатты түрде тіркелгентұғын. Айпара аймағы аумағында.
Жұртшылық жақсылыққа жорыған. Күйеуі әлгі кішкентайдың кіндік әкесі, ал бұл – әкімнің әйелі кіндік шешесі ретінде қабылданған. Әзіл-шыны аралас, қалжың-қылжағы қоралас қоғамдық пікірде солай саналған. Бәзбіреулер жағымпаздар мен жандайшаптардың әдейі ұйымдастырғаны деп, сыпсың сыпылдатқан.
Содан бері өткен уақыттың бойында бүкіл байтағыңызбен бірге бұл өңіріңіз де өркендеген. Өңіріңізбен өзектесе өздерінің өргектігі өлшеусіз өскен. Жұбайының өргектігін желгектігі білдірмес. Сергектігі сездірмес.
Ал өзін өбек тербеді-ай.
Аңдады. Мына Айпара аймағында әкім болғаннан гөрі әкімнің әйелі болу әлдеқайда әбігерлі екен. Бұлар бизнес белестерінен билікке ауысқандар санатында саналар. Күйеуі әуелден-ақ әкімдікке әзірленіп баққандардың сұрпынантұғын. Бизнестен бастырмалатқан байлығының басым бөлігі осы мақсатының жолына жұмсалған. Қалғанының қомақты қолақпаны қияндағы, қиянатсыз қисапталатын бейбіт елдің банкіне салынған.
Айпарадағы алғашқы айлардың, әуелгі жылдың әуре-сарсаңы аз емес-ті. Екінші жылға қарата естерін жиды. Екеуі де. Әкім күрмеулі түйіндердің түйткілдерін жазып-жаймалауда жеңіске жете бастады. Жұлмаланған жіптер жалғанды. Өзін де, өзгені де аямады. Өршелене өрге сүйреді. Өгіздейін өңмеңдемеді. Бизнесмендерше батпансымады. Қодаңдамады. Қоғамдады. Бар-барша жұртын. Жамап-жасқаған жақтарына дейін айпаралықтар айқын аңғарып отырды.
Жемпазданбады. Әуелгіде. Жағымпаздарды жасқамады. Кейінірек. Кадрларын іріктегендей, оларды һәм маңдайларынан шертіп-шертіп, шебер пайдалануға көшті. Күйеуі. Жандайшаптардың да жадағайларын жанына жолатпады. Өлердей берілгендігіне, өлмей сатпайтынына көз жеткізіп, көңіл сендірген соң ғана, сан-алуан сынақтарға салып барып, өз жағалауына жылмита жүздіріп шығаратын. Жұбайы.
Ерлі-зайыпты екеуі бір-бірінің аттарын аса көп атамайтын. Есімдер сирек естілер. Әкімі жөткірінер. Әйелі жеңіл ғана жөтелер. Жаймашуақтана еркелер. Қабақтарынан ұғысар. Емеуріннен түсінісер. Бірін-бірі қинамас. Ишараға иланар. Жымиысқа жұбанар.
Сәтін салды. Жоғарыдан бөлінетін, жергілікті жерден жиналатын қаржы-қаражат жағы жүздеген есе өсіп, қаулап қоя берер жылдарға да жетті. Айпара аймағы. Триллион теңге дейтұғындай түсініктер, миллиондап мыңғырар тендерлік түсімдер үйреншікті үрдіске етене енген.
Өлшемдер өзгерген. Өрістер кеңейген.
Өбектер көбейген. Өтістер өршеленген.
Өлшемдердің өзгеленгеніне байланысты өрелердің сенделгенін сезді. Сезінді. Бірқатарынан безінгені жөн шығар. Деп те түйетін. Әрине, әкімнің әйелі ретінде алдында толған таңдаулар тұнып тұратын. Небір-небір науалардан толассыз саулай құйылып, тасып-төгіліп, шет-шегі бұлдырап, болжанбасқа айналған ақша ағынына бағынып бағуына да болатын.
Алайда, ақша шіркіннің есеп-қисабына жете алмастан, ентігіске елітетін сәттерінде анасы марқұмның аса сабырлы бейнесі елестеуші еді. Әкесі марқұм аупарткомның үшінші хатшысытұғын. Қайта құруыңыз қозған жылдары. Қызмет көлігі жоқтұғын. Жаяу-жалпылайтын. Күндердің бір күнінде межелі жеріне жете алмай, жол жиегінде қызарақтай қыжалақтап тұрса, бірінші басшының әйелі күйеуінің ақшаңқан «Волгасын» жорғалатып, ары да өтіпті, бері де өтіпті. Кешке үйіне күйініп кірген әкесі: «Атасына нәлет, ауданның үшіншісі болғанша, бірінші хатшының қатыны болсамшы!» деді. Мұның әкесі. Анасына. Қызының келесі бөлмеде сабақ оқып отырып, анық естігенін аңдамастан. Шеше шіркін кейініректе сол салиқалы сапасынан айнымастан: «Құлағыңнан қағып түсіріп, шымшылап шығарып жібер әкеңнің әлгі сөзін», деп, сәл-пәл ыңғайсыздана жымиған.
Сонда, өткен ғасырдың сексенінші жылдары ортасынан ауғанда, он үш жасында, әкесінің ашумен айтқан сөзі санасында мөрленген. Періштелердің құлағына шалынған шығар, жалғыз қыз – бүгінде аймақ әкімінің әйелі.
Ақша шіркіннің шылқығаны соншалықты, бірсін-бірсін бұл есеп-қисаптауды қойыңқыраған. Туған-туыстар мен жақын-жуықтарға бизнесмен кездерінің өзінде біраз-біраз беретін. Тойларында тартынбай тарататын. Күйеуі әкімдікке өткеннен кейін көбейтпесе, кемітпеген. Обалы нешік, Айпара аймағына бірінші басшы бола салысымен-ақ, өз жағынан да, қайын жұрты жағынан да, арзитындарына аянбай-ақ жәрдемдескен. Жұбайы. Бұрындары бизнеске жұмылдырса, әкімдікке тағайындалған соң, осы саланың буын-бунақтарына тартыңқыраған. Бірақ, бағаламайды екен. Басым бөлігі. Түсінбейді тіпті. Тереңдемейді екен. Өздері де тоймайды. Көздері де тоймайды. Жүз мәрте жәрдемдесіп, жүз біріншісінде реті түспесе, тұлан тұтып шыға келеді. Жау көріп кетер.
Қаржыларын қисаптамаса-дағы, өсімдерін есептемесе-дағы, қай жағын да қымтап-қыспаққа көшкен. Жақын-жуықтарға, туған-туыстарға түк татырмасқа кеткен. Баяғы бизнес биіктерінің бұтақ-бунақтарын шығандата шырқатпаққа бел буған.
Әкімдік әйдік лауазымдағылар, мемлекеттік қызметтің құзар басындағылар, ұшар биігіндегілер бизнеспен тікелей де, жанама да айналыспасын деген пәрмен шығыңқыраған. Күлкілі ғой, әрине. Күллі күштілердің күлманы ашылар. Пәрменіңіз паршаланған. Шықпай жатып. Емін-еркіндік есірген. Басынбақ белең алған. Бүкіл байтағыңызда. Айпара аймағында да.
Бұл бағыттағы шырқаған шаттықтарынан жиіркеніш татқандайтұғын. Неліктен? Түсінбейді. Тірліктер тоқсан тарау. Жүріп жатыпты. Өзінен-өзі. Заулап. Зау-заңғарлай зырлап. Жүре берсінші. Бірақ, біртүрлі зерігетіндей ме? Жеритіндей ме? Олар да емес-ау. Іші пысқандайдың да дәл өзі емес. Демес. Сонда не? Ақшаға да құнықпайтын, басқаға да қызықпайтын адам бола ма? Әкімнің әйелі бола ма? Қызық.
Төртінші жылдың аяғына таман Құдай қосқан қосағы бүй деген: «Абайлайық, айналайын. Бізге бір милионнан астам адам мекендейтін аймақтың басында жүруді жазыпты. Туғандағы алғашқы іңгә мен ақырғы іңгәнің арасында пенде шіркін не істемейді? Не көрмейді? Біз, әйтеуір, тек жақсылықты ғана бастан кешуліміз. Жасымыз қырықтың қырқасына жаңа ілініпті, бағамдасақ. Байқайық. Абайлайық...»
«Айналайынды» айрықшалаған. Сирек сөзі. «Абайлайықты» алғаш айтып тұрыпты. Анасы жиі қайталайтын. Марқұм. Күйеуіне аңтарыла көз тоқтатты. Бұл. Ұзын-ұзын кірпіктерімен желпіп жұбатты. Жұбайын. Ып-ыссы, тәп-тәтті демімен құлағының түбін қытықтай қылықтанған.
«Балаға барып қайтасың ба?» дегенді қосқан. Қосағы. Түскі үзілістен соң. Ұжмақтың ұясындай ұнасымды төсектерінен тұрып жатқанда.
Шетелде, ең елеулі, озық оқу орнында білім меңгермекке кіріскен жалғыз ұлға барғыштауды жиілеткен. АҚШ-ыңыздан қайта ораларда қиянатсыз һәм қайырымды есептелетін ерекшелеу елдегі банктің аужайын байқап, қоржын-қосқалаңдарын нығайта нықтап қайтатын. Алғашқы ақшалары мен кейініректегі қаржыларының қатталуынан қаншалықты ләззат алатыны жадын жадырататын. Бірте-бірте сол ләззатшылдықтан да суынғандай, салқындау тартқандай сезінді. Іші пысқандай ма? Зеріккендей ме? Осынау ұғым-түсініктерге орнықпастай, сыйыспастай селқостық па? Бірдеңе. Әйтеуір.
Өте-мөте өзгеше, озық оқу орнындағы, алыс АҚШ-тағы жалғыз ұл да бөтенше. Секілді. Соншама орнықтылығы ойға қалдырады. Салмақтылығы секем алдырады. Білімге құлшынысына қайран. Бұл. Шешесі. Тіл тимесін. Көз өтпесін. Әкім әкесінен әлдеқайда алысқа самғайтыны сөзсіз. Әлдеқандай бірдеңеге ұрынып, бәлеге ұшырап жүре ме деп, уайымдауға негіз жоқ. Себеп табылмас. Бөтенше баланың төтенше қылық шығармағы мүмкін емес.
Әкімнің әйелі ғой, өзге шетелдерге жиі-жиі шығыңқыраған. Бизнесменнің жары шағында да тайраңдаңқыраған. Талай-талай. Тайландтан бастаған. Шет жұрттық жиһанкездігін. Ерлі-зайыпты екеуі бірге барған. Бөлек-бөлек те кетіңкіреген. Бірер ірі-ірі бизнесмендердің сұлулары сыралғы. Сырлас. Сенімді. Бұрыннан. Солармен бірлесе, тізелесе тән баптамақты жан-жақты меңгеріскен. Шетелдетпекті шапшаңдатысқан. Талдырмаштықтан танбасқа анттасқан. Әлем жүзінде «Дольче & Габана», «Армани» сынды стильдер бедерленгелі талдырмаштықтың алдыңғы сапқа шыққаны тауарихтан аян-дүр. Жүдеңкіленіп, арық-тұраққа айналып, талдырмаштықтан талып түсетіндер мың-мыңдап еселенген. Әлем жүзінде әнебір әдейілеп май сылдырудан өліп кететіндер көбейген. Липоксация ғой. Көз қиықтарын тарттыра-тарттыра, түнде ұйықтағанда да жанарлары жұмылмастан, бақырайтып ашып жататындар төрт миллиардтан асатын, құрымағыр қатындардың қатарында миллиондап саналар. Бұл біраз-біраз шетелдерден шебер меңгерген тәжірибесін жүйелі жүзелеуден айнымады. Зерікпеді. Ішін пыстырмады. Талдырмаштық тегінде де жоқ емес-ті. Айпара аймағындағы айрықша сұлулардан саналмағы сондықтан.
«Өзімізде, өз елімізде өмір кешу мен емделу қауіпті» десетін. Сыралғылары.
«Өз өтенімізде, өз аймағымызда бала босану қорқынышты» десетін. Сырластары.
«Өз мемлекетімізде ұл-қыз оқыту онша оңтайлы емес» десетін. Сенімділері.
Жас, жылмағай бизнесмендер мен кәнігі кәсіпкерлердің келіншектері, егделеулерінің келіндері шетелдерде босанады.
Өздері, отбасылары өркениетті елдерде емделіп, демделеді.
Ұл-қыздары, немерелері беделдері биік, тауарихтары әлденеше жүз жылдап саналатын университеттерде оқиды.
Бұл, бірте-бірте шетелдерге шықпақтан да шегініңкіреген. Сол баяғы жалыққандық па? Бәлкім, зеріккендік пе? Мүмкін, саналы түрде бас тартқандық болар ма? Тән баптамақтың бар-барша әдіс-тәсілдері өз үйінен, үш қабатты коттедждің астындағы арнайы жабдықтары жетіп-артылатын, бассейні бар, зербарақты залдан табылар.
Бесінші жыл басталғалы басына бір уайым ұя салуға кіріскендей. Анасы марқұм түсіне жиі-жиі кіретін болған. Бұрынғы байсалды мейірбандық, жаймашуақ жылуарлық жоқ. Кірпік қақпайды. Қиық-миықтарын тарттыра-тарттыра көздері ұйықтағанда да ақырайып, ашық жататын әйелдерден емес қой. Мұның мейірім ғана мәнзелдес есіл шешесі. Асыл анасы. Бір жолы тұп-тура өңіндегідей сұқ саусағын безеп қойып, қатты ұрысты. «Әй, әкімнің әйелі! Абайласаңдаршы! Жоғарыға жөңкеріле берместен, төменге де төңкеріле тірлік жасамайсыңдар ма?!» деді. Бұл, әкімнің әйелі, түсім бе, әлде өңім бе деп таңғалды. Тұлабойының әр жерін шымшыды. Өңі сияқты. «Апа!– деді бұл өз даусын өзі ап-анық естіп. – Апа, әлеміңіз әлділерді ғана мойындайды. Әлемдік деңгейдегі әлділер қатарына қосылыңқырайтын әкімдеріңіздің өзі әредік. Қаталдануы қатты қоғамда Айпараның билеушісі қалайынша қатқылданбас? Илеуі итпектеген заманға неге икемделмес?» Өңіндегідей өрген пікірі саясиланып, ресмиленіп кеткендей. Ыңғайсызданды. Анасынан. «Әй, әкімнің әйелі! Маған лекция оқыма, ақымақ! Бұ жақта лекцияң қабылданбайды. Лүпіл-үлпіл лебіз ғана қисапталады. Мен не дейім, домбырам не дейді?!». Деп, бір бүйіріне бұрылды. Есіл шешесі. Асыл анасы. «Апатай-ау, тұлдырсыз тақырларды түгелімен тойындыру мүмкін емес қой. Ең елеулі ел, дамыған дүние делінетін жапон жұртының өзінде жоқ-жұқаналар мен тақыл-тұқылдар тобыр-тобыр. Өз көзіммен көрдім ғой. Айналайын апа-а-а-а!» деді бұл. Әкімнің әйелі. Анасына. Өңіндегідей сөйлеп. Ал, анасы, біржолата теріс айналғандай.
Артынша ашулана тіл қатқан. Анасы. Бұрылмаған күйі бүй деген: «Жапон елінен не аңғардың сен?! Әкімнің әйелі!? Оларда байлардың зорсынбайтынын, кембағалдардың қорсынбайтынын неге байқамадың, аһ-һ?!»
Бұл жылап оянған. Ғұмырында тұңғыш мәрте. Жұбайы әкім болғалы бесінші жыл басталғанда. Содан бері жиі күрсінетінге кеткен.
Айпара аймағында да, бүкіл байтағыңыздағыдай, артқы жаққа алаңдайтындар мен аяушылыққа аялдайтындар жырынды ағыстардан жырылып қап жатқан. Ана-Жайда, бақи дүниеде жүріп, қайдан білсін. Есіл шешесі.
Құран оқытты.
Қайта-қайта.
Ұмытыңқы тартқан. Түсі. Біртелеп. Жұбайына қонақ шақырғысы келетінін мағлұмдаған. Көптен бері мейман күтпек сирексіген. Осыны ойласқан. Екеуі. Тізім түзіскен. Оңайға соқпаған.Тізімдемек. Кадр іріктемектен қиындау екен.
Бірінші болып олигарх жазылған. Осы өңірдің олигархы. Оспадарсыздау. Онысын жасырыңқырап бағады бірақ. Онша одыраңдамайды. Екіншісі – ең бай латифундист. Талай қызметі сіңген. Міндетсінуі кем. Сый-сияпатшыл. Сыпайы. Үшінші. Төртінші. Бесіншілер. Жазылды. Жалтыр қағазға. Бұрыннан араласатын белгілі бизнесмендер. Әйелдері сыралғы, сырлас, сенімді. Алтыншы адам – мәслихат мәнершісі. Мәсхатшы. Жетіншісі – орынбасар. Аймақ әкімінің орынбасары. Осылар да жетіп қалар. Дескен. Жаңалық, айрықшалық болуы керек қой. Тек осы мақсатпен ғана ғұлама есептелетін ғалымды қосымшаласқан. Отырыстары зиялылықпен зерленіңкіресін. Десіп шешкен. Әлбетте, бәрі зайыптарымен.
Шақырылғандар түгелге жуық тоқайласқан. Ғалымның әйелі ғана тартыныпты. Ыңғайсызданған шығар. Жүдеңкі киінетін.
Отырыс ортасынан ауа олигарх қызыңқырап қалған. Оспадарсыздығын бүркемелей алмай, ғалымды жақтырмайтынын ашық білдіріп, кекесінге кеткен. Мұқасынды бұрқатқан. Осы екеуіне басу айтып, бас-көз болмаққа әкімнің өз орынбасары мен мәслихат хатшысы қалған. Басқалардың бәрі бақтың кереметтерін қызықтамаққа шыққан.
Ауызғы кең бөлменің шалқарындағы шат-шадыман дивандарда олигарх, орынбасар, мәслихат мәнершісі және ғұлама ғалым сұхбаттасып отырған сыңайлы. Сырттай қарағанда. Ал, іштей бұл төртеуі ырқылжың-ырыл шынжырымен шатылғантұғын.
– Ал, дарыным! Соқ пәлсапаңды! – дейді олигарх.
– Обырлық қабынып барады. Сендер халықты тобырлық сана деңгейінде ұстағыларың келеді. Осыным өтірік пе? – дейді ғалымыңыз.
– Абайла. Артыңа қарайла, – дейді олигарх тақырлап қырғызған доп-домалақ басын рахаттана сипап.
– Ғалымдардың арты тазарақ, қызталақ! – дейді ғұлама.
– Сіз қызып қапсыз. Тысқа шығайықшы, – дейді күйеуінің орынбасары сасыңқырап.
– Сөйтіңіздерші. Әйеліңіз де келмепті, – деп дірілдеңкірейді мәслихат мәнершісінің мұңдылау даусы. – Әкіміміздің үйіндеміз. Ұят қой. Әйел кісілер естіп қоймасыншы, әйтеуір...
Әйелдер жағынан, әрине, құлақтар түрулітұғын. Әсіресе, мұның өзі бәрін естулі. Алайда, аса ыңғайсызданбай, салқындау тыңдайды. Бәрі, бүге-шігесіне дейін белгілі ғой. Бұған.
– Әй, мәсхатшы! Маған кет дегенің бе? Мен мас емеспін. Ақиқатын айтамын. Депутатың емеспін мен, біліп қой! – дейді Айпара аймағының дарындысы.
– Өзіңдейін өзгешелеу бір ғалым жазыпты жақында. «Дара дарындар жоқ бізде. Бармыз деп жүргендердікі – өтірік. Ұлт ширек миллионнан аспай, данышпан шықпайды» деп. Дәлелдепті. Әріптесің. Сенің ғылыми жаңалықтарың ағынға қосылып, айналымға түскенше, ұлтың азайып, азып бітер. Ең болмаса, мына біз сияқты бес қатын алып, әрқайсысына үш-үш бала таптырып, қазағыңды көбейтпейсің бе? – деді олигарх одан бетер одыраң қағып. – Біздікі он бес. Бүгінгі таңда. Біліп қой!
– Сенен туған қоңыздардың сапасына жауап бере алмаймын. Жеті миллионға жетпейтін жөйіттерден мыңдап шығып жатқан жоқ па? Данышпандар.
– Қойсаңыздаршы. Ұят қой! – дейді әкімнің орынбасары үрейлене.
– Сіздер кімнің шаңырағында отырғандарыңызды ұмытпаңыздар, – дейді мәсхатшы маңдай терін сүрткіштеп.
– Өзіме де обал жоқ. Кетейін, – деп жинала бастады талантты ғалым. Тәлтіректеп.
– «Әміршінің ақылдысы, ғұламаға өзі барып, сәлем беріп тұрады, ғұламаның ақылсызы, әміршіге өзі келіп, солай құдай ұрады» дегендейін төрттаған кімдікі еді осы? – деп ләззатшылдықтың рахатына батты олигарх.
Бақтың ғажайыптарын тамашалап оралғандар отырысты одан әрмен қыздырмаққа кіріскен.
Аймақ талантын, дарынды саналатын ғалымды жоқтай қойған жан табылмаған.
Аздап қана алаңдаған күйеуіне бұл күлімсіреген. Алаулай лаулауынан айнымайтын алқызыл еріндеріне сүйріктей ғана сұқ саусағын басып, байыздатқан.
Келесі үзілісте еркектер жағы жер астындағы арнайы алаң-залда алуан-алуан жабдықтарға жабыла жұмылысқан. Құрыс-тырыстарын жазбаққа. Тасқаяқ қағыстырмаққа. Әйелдер қауымы үшінші қабаттағы шырын шәй бөлмесінде сырласпаққа ұйысқан.
Әйелдер әшекей жарыстырмақты әзілмен әдіптесіп бастаған. Ләззатшылдықтың төресі осында екенін бұл да біледі. Бірақ, басқалардай естен тана елірмес. Олигархтың келіншегі күміске отырғызылған гауһарлы жүзіктерді жаратады екен. Біреуі бес каратты, екіншісі төрт каратты білдіріп тұрыпты. Ең бай латифундистің бибісі бәрінен озды. Гауһарларының түр-түсі көгілдір көгершіннің тамағын орғандағы тұңғыш қан тамшысының түсіндейтұғын. Он караттан асып жатыпты. Жүзіктерінің құны. Үшінші, төртінші, бесінші бизнесмендердің тотылары тым тотайланбай келгендей. Әкімнің үйіне. Орынбасар мен мәслихат хатшысының ханшалары һәм жеті-сегіз караттың төңірегінен табылған. Сақина-жүзік жарыстырудан.
Лағылдар жарқылы шаттықты шаңырақтан шығандап шығып, шаһарға шашырағандай. Сақина-жүзіктерден кейінгі кезек білезіктерге қарата биіктеген. Мәсхатшы ханымының жуандау білегіндегі жаңалық жарып шыққан. Жарыста. Жарты миллиондық межеден көрінді. АҚШ-тың ақшасымен алғанда.
Бұл, әкімнің әйелі, бәріне түсіністікпен қарап, жып-жылы жымиысымен жайбағыстап, шәй құйып қана жүрді.
Кезек кеуделерге көтерілген. Омырауларға өрмелеген. Мойындарды орай шыр айналған. Тізбе баулар түгенделген. Өрмелер өлшенген. Зүбәржаттар зерлерін жақұттардың жалтылы жалап-жұқтаған.
Сырғалар сыңғыр қаққан. Орынбасардың ханшайымы олигархтың тоқалынан озған.
– Өлә-ә-ә, осы біз мас боп қалған жоқпыз ба? – деген біреуі.
– Емін-еркін демалған жақсы ғой. Бәрі үйдің иесіне байланысты дә, – деген екіншісі.
– Бүйтіп, бұлайша бұйым көрсетіскеннің рахаты бөтенше екен ғой, – деді үшіншісі. – Байқап-бағамдасақ, әрқайсымыздың тал бойымыз әлденеше миллион доллармен әшекейленеді екен-ау!
«Көксандықтан» кәдуілгі «Қоңыр» тобы көрінген.
– Осы «Қоңырды» жақсы көрем. Даусын шығарайықшы, – деді төртінші ханым. – Мынау ұп-ұзын жіңішке қыз қатты ұнайды.
«Қоңырдың» ұп-ұзын, жіп-жіңішке қызы: «Дүние... дүние... дүн-ие-е... Дүниеге кім ие?..» деп әндетті. Екі жігіт ілесті. Біртүрлі ән ғой, өзі.
Әшекейлер бәйгесі бәсеңсіді. Мүшекейлер мәністеле бастады.
– Әнші қыздың белі қанша сантиметр екен-и? – деді әйелдердің бесіншісі.
Тән-тәптіш қызған.
Өзге өңірлерді кім біліпті, бұлардың Айпара аймағында, әсіресе, оның орталығында фитнес-клубтар көбейген. Элиталық есептелетіндері еселенген.
Аңдаған. Олигархтың тоқалы ешкім естіп-көрмеген клубқа күнара баратын көрінеді. Латифундистің бикесі жекеменшік фитнесінде талдырмаштанатыны бұрыннан белгілі. Үшінші, төртінші, бесіншілердің сұлулары да арнайы орындарға барғыштайды. Шетелдерге көбірек шығыңқырайды. Апталап. Айлап. Туған елде түк көрмегендей тымпияды. Мәсхатшының сылқымы сиректеу сымбаттанады екен. Өзі өсек-аяңды, аса ашылғанды жаратпайды екен. Жасырындау сыры да жоқ емес. Айта қоймас. Алайда, айналасында отырғандар, бәрібір біліп қойды. Көзінен көрініп, қабағынан байқалып тұрыпты. Қиықтарын тарттыра-тарттыра біржолата тындырыпты. Түн баласында бақырайтып, ашып жатады-ау, бейшара. Ұйықтағанның өзінде. Жұмылмайды-ау. Жанарлары. Әнебір, әйгілі әнші де сөйтеді. Деседі ғой. Бет-әлпеті бұзылып, қос жанары жансызданып, шишаланып шырқайтын болды, байқұс.
Тән тамашалау тым әсерлітұғын. Бірінен-бірі өтердей. Бәрібір, баршасы мұны мойындасты. Әкімнің әйелі болғандықтан емес, әрине. Ақиқаты солайтұғын. Айпара аймағының сұлу аруы. Көркем келіншегі. Әкімнің әйелі. Болса, несі бар.
– Бәйге береміз! – деді олигархтың көріктісі өзінен көркемірек жаратылысқа қызыға қарап. – Айпара аймағының ай дидарлы ледиіне бәріміз бір-бір қимас дүниемізді тартулаймыз!
– Бір ауыздан қолдаймыз! Қуаттаймыз! – десті қалғандары. Бірі білезігін, екіншісі жүзігін, үшіншісі сырғасын, тағы басқалары тағысын-тағыларын сыйламаққа сапқа тізілісті. Сүзіле сызылысты.
Пауза.
Бұл аң-таңданды. Алайда, алмасқа болмас. Бәлсінген жараспас. Қабыл қылды. Алғыс арнады. Артынша:
– Біз де бәйге береміз! – деді.Шұғыл шешімге келді. Екінші қабатқа түсті. Едәуір кешікті.
Келіншектердің әрқайсысына әуелгі сыйлағандарынан әлдеқайда қымбат қазыналар табысталды. «Алмаймызға» және «ұят боладыға» басқандарды алаулай лаулауынан айнымайтын еріндеріне сұқ саусағын сәл ғана тигізумен ишаралай имендірді.
Қонақтардың бәрі мұндай меймандық, осындай отырыс ешқашан болмағанын қайта-қайта қайталаумен тарасқан.
Қызық.
Көптен бері көрінбей кеткен шешесі түсіне кіріпті. Бұл жолғы түсі біртүрлі. Түсініксізсұғын. Теріс қарайды. Шешесі. Бұрылмайды. Бұған. Мұңды ән айтады. Алыстағы мұнарлы жотаның басында әкесі ұшып жүріпті. Қанат байлап. Анасы әнін сол кісіге арнайтын сияқты. Сөздері ап-анық: «Күн кешіп әлдеқандай жүр екенсің? Сүттен ақ, судан таза, а-а-адалым-ай...» дейді. Мұңды ән. Кенет, шіркін шеше қызына, әкімнің әйеліне бұрылды. Сөйтсе, анасы «Қоңыр» тобындағы қыз екен. Дейді. Ұп-ұзын, жіп-жіңішке, әнші қыз.
Өң мен түстің арасында күбірледі: «Апатайым-ай, Ана-Жайда жүрсеңіз-дағы, социализмнің сойылын соғатыныңыз қалай... Сүт ақ па, су таза ма мына әлемнің жүзінде... Анашым-ау, сүттен ақ, судан тазалар жоқ қой, ондайлар аштан қатады ғой қазір...» Лекция секілденді. Лүпіл-үлпіл лебіз емес. Оянып, көзін ашып алған. Күйеуі қызметіне кетіп үлгеріпті. «Көксандықты» қосқан күйі қалдырыпты. «Қоңыр» тобының қызы шырқап тұрыпты. Үні әзер-әзер естіледі.
Көтеріңкіреді.
Аңғарған. Алғаш мәрте. Анау қыз анасынан айнымайды екен-ау.

САҒЫНЫШ САЗДАРЫ

1. Алтынбек аға

Бос сөз бен бөспелеу пікірге жолай қой¬мас жазбагер Бекболат Әдетовтің жа¬қында ғана жарық көрген “Іңкәр көңіл” атты кітабында Алтынбек Жолдасбеков жайында мынадай жолдар бар: “Әсіресе, Алтекеңнің жөні бөлек. Қарақошқыл жүзі алаулай отырып, ара-тұра бір миығын бүлк еткізіп қойып, қайдағы ұтқыр сөздер мен өткір әзілдерді қарша боратады... Азамат еді ғой Алтекең, несін айтасың. Қиып түсе¬тін айтқыштығы дәл сондай жазғышты¬ғына сай болатын. Сол тұста Шымкентке бірер мәрте іссапарға барып жүріп байқаға¬ным: облыс деңгейіндегі іс басында жүрген аза¬маттар Алтекеңнен кәдімгідей-ақ айбы¬на¬тын. Сыйлайтыны да болар, әйтеуір алдынан қия өтпеуші еді. Тілшінің беделі – газеттің беделі. Соған біз де марқая¬тын¬быз. Сол әлгі Сабыржанның айтуымен бо¬лар деймін, бәріміз “Қара патша” атап кет¬тік. Осы лақап аты өзіне керемет жарасып тұрушы еді”.
“Социалистік Қазақстанның” (қазіргі “Егемен Қазақстан”) Шымкент облысын¬дағы меншікті тілшісі болып ондаған жыл¬дар бойы жұмыс істеген Алтынбек Жол¬дас¬бековтің бүкіл болмыс-бітімі мен тұлға-тұрпаты Бекеңнің бедерлі жазбаларынан жан-жақты танылып-ақ тұрыпты.
Алтынбек ағамыздың қай тұстан бастап “Қара патша” атанғанын жылы жақтағы журналистер мен жазушылар да жақсы бі¬летін. Бірақ біз ол кісінің бұл лақап атын ашық айтпайтынбыз. Айта алмайтынбыз. Тек өзінің Өскенбай, Нәсіреддин, Әмірсе¬йіт, Пайыз, Зейілбек, Уәлихан, Әбдіманап сынды қатарластарының арасында ғана солай айтатындар табылатын. Алтекеңнің құрдастары ретінде тізбелей келтіріп отыр¬ған ағаларымыздың бәрі дерлік “Оңтүстік Қазақстан” газетінің басшылары, біразы бөлім бастықтары болатын. Нәкең – Нәсі¬реддин Серәлиев Жазушылар одағының облысаралық бөлімшесінде еді.
Алтекең келе жатады. “Оңтүстікке”. Аға¬тайымыздың келе жатқанын ең бірінші болып ең шеттегі мәдениет, әдебиет және өнер бөлімі біледі. Жолдасбековтің жы¬луар¬лығын саздауыт ойпаңдағы, қам кір¬піш¬тен салынған, екі қабатты, қарауы¬тыңқырап тұратын қарапайым кеңсеңіздің өзі де сезінетіндей. Сергек тартар деп-демде. Қаракөлеңкелеу бұрышта бүрісетін қарауыл апаймен ақжарқын амандасып, қатпарланған қабағын жадыратар “Қара патшаңыз” біздің бөлмеге бас сұққанда, дүр серпіліп қалармыз. Не айтар деп қай¬ран қала қарармыз.
“Әй, Зейілбек, күнде-күнде кеп жатқан жоқпыз, басыңды көтеріңкіреп, бір уақ біз¬ге де көз салсаңшы. Газет сенсіз де шы¬ға¬ды. Көп болса бас мақала жазып жатсың дә. Тәрбиеші туралы”, деп шымшиды мең¬ге¬ру¬ші¬мізді. Зекең желкесін қасып, қыза¬рақ¬¬тайды. Келіншегі Кәттә мектеп-ин¬тернатта тәрбиеші. Жылына бір мәрте “Тәр¬¬биеші” деп бас мақала жазатын дәстүрі бар.
“Өскенбай орнында ма? Әлі орнынан алынған жоқ па? Не тындырып отыр өзі?” деп, бас редактордың бірінші орынбасарын құрдасына қағытады.
“Уәлиханға айлық жоспар жасауға жәр¬демдесейін деп келгенім ғой. Әйтпесе, бос¬тан-босқа орыстарға шығын боп, ұзын мой¬ын “Экстрасын” соларға қор қылады ол байқұс”, деп, Темірбековке тиіседі. Ең¬бек¬шілер хаттары және бұқаралық жұмыс бөлімінің бастығы Уәлихан Темірбеков ағамыз орысшаға жоқ. Қазақша газет шы¬ға¬рамыз, бірақ айлық, тоқсандық, жылдық жоспарларды орыс тілінде жасап, обкомға тапсыратынбыз. Уәкең айлық жоспарын орысша жасату үшін көршілес “Южный Казахстан” газетінің жігіттеріне жалынады. Газетке ораңқырап, майы сорғалаған балы¬ғымен бірге ұзын мойын бір шөлмек апа¬ратыны рас.
Алтекеңнің біздің бөлімде көсіле сөй¬леп, есіле әзілдеп, бастықтарымызды мақ¬тамен бауыздайтыны жастарға ұнамайды дей алмаспыз. Сырттай сыпайысынға¬ны¬мызбен, іштей “сойыңқырай түссе екен” дейтіндеріміз де жоқ емеспіз, әрине. “СҚ” тілшісінің келгенінен барлық бөлімдегілер құлақтанып, көпшілігі жұмыс бөлмелері¬нен шыға бастайды. Алтекең қызметкер¬лер¬дің бір де бірін құры қалдырмас. Не жылы сөзімен, не шымшымасымен немесе қатқылдау қалжыңымен қарық қылады. “Очеркіңді оқыдым”, “Фельетоның жақсы екен”, дегендей пікірлері қанат бітірердей әсерлі-ақ. Қашқақтайтындарды әдейілеп, иығынан қаққылай икемдеп, өзіне қаратып алып, “Қара патшаға” ғана тән сұсымен жасқап қоятынын қайтерсіз.
Өмір ғой. Кей-кейде өзара әжептеуір ренжіскендер, басшылыққа қаттырақ өкпе¬леп жүретін қызметкерлер кездеспей тұр¬мас. Ондай-ондайды һәм біліп қоятын “Қара патшаңыз” редакция ұжымындағы ауа райын ашып жібермекке, ренжіскен¬дер¬дің қабақтарын жазып жібермекке құл¬шы¬натын. Басшылықта отырғандар негі¬зінен өзінің құрдастары болғандықтан: “Әй, тәмпік танау, тымпиған қыз! Сен анау біріншіге несіне өкпелейсің? Ол он¬дайға арзымайтын арсызым ғой. Жүйкеңді со бәлеге бола жұқартпағын. Оның орнын¬да болсақ, мен де, сен де сөйтуіміз мүмкін. Біреуді ұғыну үшін өзіңді әлгі бейшараның орнына қоя білші. Бітті! Бәрін түсінесің”, дейтін.
Ағамыздың астарлай тұспалдап болсын, өткірлеу әжуасымен болсын, бәрібір, зілсіз жеткізер әзіл-қалжыңы қарақошқылдау бұлттарды, кінәратты кірбіңдерді лезде сейілтіп жіберетін.
Алтынбек Жолдасбековтің бізге жиірек келетіндігінің және бір себебі бар еді. “Со¬циалистік Қазақстанның” меншікті тіл¬шісі және “Лениншіл жастың” өз тілші¬сі об¬лыстық газет партия ұйымының есебінде тұ¬ратын. Алтекең бастауыш партия ұйы¬мы¬ның мүшесі ретінде жиналыс сайын дер¬лік сөз сөйлеп, газеттің мән-мазмұнын, көр¬кемдік көкжиегін кеңейту, сын мате¬риалдардың салмағы мен журналистің жау¬апкершілігін, білімділік-біліктілік деңгейін арттыру жөнінде нақты-нақты ойларын нақ-нақ мысалдар келтіре отырып, ойып-ойып айтқанда, ұйып-ұйып тыңдап қалатынбыз. Сө¬зін іспен дәйектей тиянақтап, “СҚ” бетте¬рінде сын материалдарды да, талдама дүние¬лерін де “Мінекиіңіз, шамамен осылай жаз¬ған жөн” дегендей өрнектеп, өнеге көрсету¬ден танбайтын.
Күтпеген жерден облыстық газет бастау¬ыш партия бюросының хатшылығына сай¬ландық. “Шал-шауқандармен” салыстырған¬да, сәл-пәл жастығымыз бар, коммунист бол¬мақ – шын мәнісінде кіршіксіздік, тазалық деп түсінетініміз бар, ай сайын өтетін жина¬лыс¬тың сапасын шынымен-ақ көтермекке ты¬рысып, тыраштанып-ақ бағатынбыз. Сон¬дай-сондайымызды сонадайдан сезіп, Бек¬болат Әдетовтің манағы меңзегеніндей “миы¬ғын бір бүлк еткізіп қойып”, мысқылдаңқы¬рай жымсиятынын жақтырмайтынбыз. Жол¬дасбеков жолдасыңыздың. Партбюро хат¬шысы ретінде.
Парторг сайланғанымызға екінші жылға кеткен. Алтекең бірнеше мәрте жиналысқа келмеді. “Қара патшаны” “қаламдастары мен қадамдастары” Алматыда аялдатыңқырап, жі¬бермей қойса керек. “Бір рет емес, үш рет кел¬медіңіз. Аупартком білсе, кемінде қатаң сөг¬іс аласыз”, десек, жұдырығына жөтелетін әдетіне басып, миығы жыбырлап: “Әй, бала, сені партбюро хатшылығына ұсынғандардың жуан ортасында жүрген мен едім. Абай айт¬қан¬дай, балтыр қанатар түрің бар ғой”, деп тұр. Әбиір болғанда, жанымызда ешкім жоқ еді. Зекеңшелеп желке қасумен құтыл¬дық.
Онысы мейлі ғой. Кәмөнес Жолдасбеков мүшелік жарнаны ешуақытта уақтылы төле¬мейтін. Айлықты әжептеуір алатын болу ке¬рек, кейде үш сомның үстінде, кейде төрт сом¬ның төңірегінде төлеуі тиіс. Үш-төрт сомы¬ңызға ол кезде бір апта бойына түскі тамақ ішесіз. Диеталық асханадан түстенер қалқоздың мүшесісіз. Қалқозға қосатын қар¬жыңыздан жырып, Жолдасбеков дейтін кә¬мөнестің жарнасы үшін бір ай төлерсіз. Екі ай¬ға шыдарсыз. Үш айға төзбегіңіз қиындау. Оның үстіне КПСС Уставы (СОКП Жар¬ғысы) бойынша үш ай мүшелік жарна төле¬меген кәмөнесіңіз партиядан шығарылады. “Автоматты” түрде.
КПСС мүшесі Жолдасбеков жолдас бір жолы тағы да үш ай бойы мүшелік жарна тө¬лемеді. Телефонына қоңырау шалып ескерт¬кен сайын: “әне барам, міне жетем”, деген¬нен танбайды. Жұдырығына жөтеледі. Ауы¬рып жүргенін сылтауратады. Алматыға жиі кететіні бар, тілшілігі мен тіршілігі бар, әсі¬ре¬се, елге аян аңшылығы бар деп, аяп, ор¬нына төлеп, жанымыздан күйіп, аупарткомға есепті ай сайын “туралап” тапсырумен жүрдік. Қашанғы шыдаймыз? Кезекті партия жиналысын аман-есен өткізіп, Алтынбек Жолдасбеков жолдастың және партбюро мүшелерінің кідіре тұруын өтіндік. “Не боп қалды?” дегендей бас редактордан бастап бәрі аңтарыла қарайды-ай.
“Сіздердің талқыларыңызға саламын. Ком¬мунист Жолдасбеков жолдастың үш ай бойы мүшелік жарна төлемегендігі туралы мәселені партбюроның кезектен тыс мәжі¬лісіне қойсақ, қалай қарайсыздар?” дедік.
Пауза. Ешкім күтпеген жағдай.
Алтекеңнің жайшылықтағы жаймашуақ¬тығы жайына қалғаны-ай сонда. Жөткірініп, бірдеңе айтпаққа ұмтылып барып, кенет кідірістегені қызық-ақ екен. Сирей бастаған маңдай шашының арасынан майда тер жылт ете түскендей. Бізге соның өзі жеткілікті еді.
Бас редакторымыз Әмірсейіт Әлиев көзәй¬негінің астынан бір, үстінен екі мәрте қарады. “Әй, әзілдерің бе, шындарың ба?” дегенді айта алмай отыр. Жауапты хатшы Байдулла Қонысбеков Әбекеңе сыбырлап: “Газет онсыз да кешігіп жатыр, мен кете берейінші”, деді. Бастық болар-болмас бас изеген соң, қуана қайқаңдап шығып кетті.
Кенет ауыл шаруашылығы бөлімінің бас¬тығы, бюро мүшесі Әбдіманап Әлшериев қар¬қылдап күліп қоя берді. Күліп-күліп ал¬дыдағы: “Парторг жолдас, Жолдасбеков үшін, бәрібір, біреу төлеп келген болар? Үш ай бойы аупарткомға есепті қалай беріп жүрсіңдер?” деп тағы кеңкілдеді. Бұрын бес-алты жыл партбюро хатшысы болған, тісқақ¬қан тарланның күлкісіне қалғандар ілесе жөнелген.
“Бұл жолы кешірейік. Әй, өзі өмірінде дәл осылай терлеп көрмеген шығар. Пар¬торгымыз “Қара патшаны” қалжың-қыс¬паққа салып алайық деген ғой. Бұдан былай алдын-ала, екі-үш айға бірден төлеп тұрады, – деді Әлшериев. – Он бес минөттен соң Уәкеңнің бұрыштағы бөлмесіне жиналамыз... Жуады Жолдасбеков жолдас”.
Сол жуыстың соңынан Алтекең біздің бө¬лімнің көнетоздау қызғылт креслосында ұзақ отырды. Жөтелін жорта жиілетті ме, әлде шы¬нымен-ақ қолқасы қабынып жүр ме, әй¬теуір қайта-қайта ауыра беретінін әңгімеледі. Аңшылықтың қырлары, саятшылықтың сыр¬лары туралы көлемдірек дүние жазып жүр¬генін, деректілікпен қатар көркемдік құнар жағына көбірек көңіл бөле бастағанын сыр ғып шертті. Ара-арасында үш ай мүшелік жарна төлемегені үшін кешірім сұрап: “Сен өзің сыртың сыпайы көрінгенмен, ішің жүдә жуас емес-ау”, деп шымшып қояды-ай.
Алтекеңнің аңшылығы алапаттұғын. Апта са¬йын болмаса-дағы, ай сайын аңға шыға¬тын. Көптеген кеңшар директорларымен достұғын. Шардараға, Қызылқұмға, Созаққа кетіп қалатын. Кей-кейде біздің ауыл жаққа, Бозторғай асуына, Қайыршақтының қатпар¬ларына баратын. Бозторғайдың аузындағы орман және аңшылық бекетінде біздің аға¬ларымыз Әсілбек, Ілес, Кеңестер отырар еді. “Айтпақшы, ағаларың сәлем айтты. Жүр, мен сені ендігі аптада алып кетейін, газет сенсіз де шығады. Әсілбектің уәдесі бар”, дейтін. Алайда аңшылыққа жоқ едік біз. Мылтық кезене алмайтынбыз. Әсілбек ағамыз аңға алып шыққанда, арқарды әдейі үркітіп, атпай қойған пақырыңыз біз болатынбыз. Елік пен кекілікті де сөйткенбіз. Сонымызды сездір¬сек, Алтекең сеніңкіремейтін. Миығын мыс¬қыл түртетін.
Сексенінші жылдардың соңы мен тоқса¬нын¬шы жылдардың бастапқы тұсында Ал¬тын¬бек аға қатты жалғызсырап жүрді. Талай-та¬лай тұрғыластары бақилық боп кетті. Ден¬саулығы да сыр беріп, сырылдай демігетін. Оқ¬та-текте кеп тұрар еді. Ентігіп, екі иығы¬нан дем алып отырса-дағы, қайран да қайран қалжыңын қалдырмас. “Әй, парторг бала, баяғыда мені шынымен-ақ шып-шып терлет¬кенің есіңде ме? Сонда мына біз сүйікті партияңның тарап тынатынын білген екенбіз ғой”, деп сылқ-сылқ күлетін. Күлкісін қыс¬қарақ қайырып, қатты күрсінетін.
Күндердің күнінде сансыз баптың мекені Сайрам жағында тұратын сардарыңыз да шын дүниеге аттанды. Алтын күздің жазға бергісіз ақшуақ шағы еді. Алтынбек аға күннің күлімсіреген сәулесі молынан түсетін жы¬луар¬лы жотаның бозғылтым беткейіне жерленді.

2. Сәуірбек көке

Тоқсаныншы жылдың тамыз айы болу керек, қазақтың қаранар қаламгері Сәукең – Сәуірбек Бақбергенов жетпіс жасқа толып, туған жеріне табан тіреген. Жанында саф алтындай сарғая сораятын, селдір шашын сулап кері қайыратын Сафуан Шаймерденов бастаған Рамазан Тоқтаров, Тұтқабай Иман¬беков және бірер жазушы бар. Біз Жазушы¬лар одағының облысаралық бөлімшесінен ілескенбіз.
Созақ ауданының орталығындағы “Мың¬жылқы” Мәдениет сарайында керемет кеш өтті. Сафуан ағамыз қазақ әдебиетінің әлеуе¬ті, әлем жүзіндегі алар орны, оқырман деңге¬йі, Сәукең сынды қаламдас-қанаттасы және оның шығармалары хақында шешіле серпі¬ліп, шешен көсіліп, сарайға лық толған жұрт¬тың жанын байытып, жүректерді қозғап өтті. Сәукеңнің сырлас, сыйлас інілері һәм Саф¬ағаң әуеніне әуезе үстеп, үйлесім шіркініңіз әзелдегі Әуезов елтіген, ерекшелеп ен тағып кет¬кен созақы күйдей кенен шертіліп, бозін¬гендей иіп кеп-кеп берсін-ай.
Ал Сәуірбек көкеміздің туған жерге, кін¬дік қаны тамған топыраққа деген перзенттік сүйіспеншілігі, сазды қырағатынан-ақ сезіл¬ген сағынышы талай-талай жанарларды жасау¬ратқан.
Жетпіс жасқа толып, еліне есеп берген Сәуірбек Бақбергеновтің алдына ауыздығын қарш-қарш шайнаған ақбоз ат көлденең тар¬тылды. (Ол жылдары темір көлікпен мара¬пат¬¬тап, кілтін берудің ауылы әлі алыстау¬тұ¬ғын). Ақ киіктің сирағына сапталған сегіз өрім қамшы сыйлады созақтықтар. Түйе жүнінен тоқылған шекпен жабылды иығына. Сафуан Шаймерденовке ақ бота жетектетудің белгісі ретінде ақ конверт ұсынылған. Алма¬тыдан келген өзге кісілерге бір-бір сағат тағылған.
Кешкі тамақтан кейін Шолаққорғанның қарапайымдау қонақ үйінде Сәукең мен Сафекеңдерге ілесіп, астанадан жеткен бір жазушыңыз көтеріңкі көңілімізді су сепкендей басты. Мұндай-мұндайды да кейде келтіре кеткеннің артықтығы болмас.
Әлгі жазбагеріңіздің аты-жөнін атамай-ақ қоялықшы. Н. делікші. Сол Н. қарама-қарсы бөлмеден дауыстап: “Маған кеп кетші!” деді. Кірсек, кереуетте шалқалап жатыпты. Тіпті топылиын да шешпеген. Шалқалай шіреніп: “Әй, сен мәз-мәйрамсың ғой тіпті?!” деді кекетіп. “Енді, аға, кешіміз жақсы өтті. Екі ақ¬сақалымыз да, жұрт та риза. Соған қуана¬мыз дә”, дедік.
Н. сол күйі орнынан тұрмады. Жылтыр қара бет-жүзі, қарауытқан еріндері қуқыл¬данып, діріл буғандай көгереңдеді. Тіксінің¬кі¬реп, іш жидық. “Мәз-мәйрам болмағын сен! – деді әлгі ағамыз. – Жегеніміз бір асым ет, таққанымыз браслет дегендей боп қайтатын түріміз бар. Әдебиетте бұлай жүруге болма-а-а-айды!”.
Қаншама үндемес, жуас атымыз шықса-дағы, шыдамның да шегі бар. “Әдебиетте қалай жүруді тап мына сізден сұрамаспыз! Ал көкейіңізді кеміріп жеп бара жатқан конверт мәселесіне келсек, дүние өртеніп кетсе-дағы беріңдер деп айта алмаспыз, өздері ұсынып жатса, қайтармаспыз”, деп бөлмесінің есігін тарс жаптық.
Ертеңіне түк болмағандай жылмаңдайды. Оң жағымыздан бір, сол жағымыздан бір сөйлейді келіп. “Кешір-әй, сен. Кешегі ән¬ше¬йін әзіл ғой”, дейді. Одан бетер қусырыла тырыстық.
Сәукеңнің шекпені сол қолымызда, қам¬шысы оң қолымыздатұғын. Әзіл-қалжы¬ңы¬мыз қаттырақ кететін ауатком төрағасы Ша¬ла¬тай Мырзахметов (бүгінде білдей Мәжіліс депутаты) түнерген түрімізге қарап, тұтқиыл¬дан тиісті. Қалжыңы онша орынсыз емес-ті. Бірақ, өзімізді өзіміз ұстай алмай, Шалатай¬дың қыртысы қалыңдау жон арқасынан Сәу¬кеңнің сарқоңыр қамшысымен салып кеп жібергенімізді бір-ақ білдік.
Аңғарғандар аң-таң. Рамазан аузын аң¬қайтқан. Тұтқабайдың таңырқауы одан бетер. Өзгелер онша байқамаған. Озыңқырап кет¬кен бәрі де. Сөйтіп, Н-ның ашуын Шәкең¬нен алғанбыз. Н-ға да рахмет. Соның себебі¬нен “Ауатком төрағасын сабаған” атымыз қал¬ды. “Үндеместердің бұрқ етіп тасығаны қиындау болады. Қайын ағамыздың қамшы салғаны рас”, деп Шәкеңнің өзі арқасын қиқаңдатып, анда-санда айтып қояды екен сол оқиғаны.
Екінші күні екінші шатақ шыққан. Созақтың бір қиырында, Сәукеңнің жақын бауырының үйінде, түнгі сағат бірден өте, біразымыз ұйқыға жата бастаған шақта, жетпіске толған мерейтой иесінің өзі әскер¬дегідей, взвод командирінше бұйрық беріп, жолға жиналдық.
Дала шырттай қараңғы. Тамылжыған та¬мыздың соңында жарық жұлдыздарыңыздың жер жарықтықтан жырақтап кететінін кім білген?! Алдымызда атақты Тұрлан асуы. Қа¬ра¬таудың Созақтан Кентауға қарай асып түсер тұсы.
Тұрланның қилы-қилы, қысталаң жолда¬ры¬мен қалың түнде жүріп өту аса қауіп¬тітұ¬ғын. Күндіздің өзінде абайлай-абайлай аса¬тынбыз. Көлік біреу емес, әлденешеу. Бірінің жарығы біріне шағылып, ирелең өткелдерде кирелеңдеп, әбден-ақ азаптандық.
Кентауға жеткенше сағатыңыз төрттен асып, Таңшолпан туғандай. Аспанға қарауға мұрша жоқ. Кеншілердің қонақ үйіне әрең орналасып, меймандарымыз тоңтерістенген күйі таңғы ұйқыға кіріскен. Ал біз жоспарсыз жеткен Кентауыңыздың сол кездегі басшысы Сансызбай Бекбосыновқа қоңырау шалдық. Мән-жайды түсінген текті жетекші Сәкең жақында ғана жол апатына ұшырап, жаңадан жазыла бастағанына қарамады. “Ең болмаса бестен кейін оятсаңдар қайтеді?” деді-дағы, бәрінің ойдағыдай болатынын, уайымдап жүдемеуімізді ескерте есінеді.
Кентауда түске дейін мерекеледік. Сәу¬кеңнің ашуы қайтып, Сафағаңның қабағы жадырады. Тұқаңдар мен Рамазандар әнге басып, Түркістанға межеленген мезгілде жеттік. Сәуірбек көкеміз үшін Түркіс¬тан¬ның жөні бөлек, жосығы ерек. Осындағы ба¬лалар үйінде тәрбиеленген түлек. Толқы¬ды. Тебіренді. Біресе тынымсыз күліп, бі¬ре¬се кеудесін күрсін кернеп, бурыл мұр¬тын қытыр-қытыр сүйкелеп, сытыр-сытыр сипалайды.
Түркістандағы әдеби жиын жаман өт¬пеген. Алайда Сафағамызды бір де бір сөй¬леуші, тіпті мерейтой иесінің өзі де жөн¬деп, дұрыстап айтпаған сыңайлы сезілді. Түркістанның Мәдениет сарайынан алыс¬тамай жатып-ақ “ауа райының бұзылғаны” байқалған. Талай күннен бермен қарата сыпайы-сырбаз, көңілді-кербез келе жат¬қан Сафуан Шаймерденовтің жып-жылы жүзі сұрланып үлгерген. Бір бүйірге ығы¬сыңқыраған ысқаяқ Рамаш (Рамазан) пен титтей нәр¬сеге таңырқай аңқиятын Тұтқаш (Тұтқабай) аға¬ларымыз екеулеп “диагноз” қойысты: “Жаңағы жиында жұрттың бәрі жұмылып, Сәукеңе ауып кетті-дағы, Саф¬ағамыз ұмыт қалды. “Ауа райымыз” бүгін¬дікке бүлінді дей береміз енді”, десті.
Шынымен-ақ “диагноз” дәл қойылған екен. Түркістандықтар по¬йызға аса жылы шырайлы жағ¬дайда шығарып сал¬ға¬нымен, бір купеге жай¬ғас¬қан қос тарланымыз қыр¬ғын шай¬қасты бастады. Қой¬қап¬та¬ғыларын қоз¬ғас¬қан, сұқ саусақтарын безес¬кен сөз соғысынан бә¬ріміз безіп кетуге мәж¬бү¬р¬міз. Бірнеше мәрте кә¬дім¬гідей-ақ тө¬бе¬лесіп қала жаз¬да¬ды. Тоқ¬таров қана тоқ¬татты.
Ақырында ақса¬қал¬дар¬дың екеуі екі купеге бө¬лініп, енші алысты. Бәрібір, қай¬та кездесіп қалса, ке¬рілдесе кетеді. Он¬дайда Тұт¬қабай мен Рамазан қы¬рағы кезек¬шілік етіп, ара¬ларына барып тұра қалады.
Сафекең де, Сәукең де – бәріміздің сүйікті жазушыларымыз. Шаймерденовтің өзге туындыларын былай қойғанда, тек “Инеші” мен “Мәжнүнталы” ше? Неткен ғажап дүниелер?! Сондай ғବжа¬йып¬тарды тудырған сүйрік саусақ¬та¬ры¬нан сүйгіңіз ке¬ле¬тінін қалай жасырарсыз. Ал Сәуірбек Бақ¬бергеновтің даңқты пан¬фи¬ловшы¬лар¬дың дивизиясында взвод ко¬мандирі бол¬ғанын, 1945 жылы журналистік жо¬лын “Со¬циалистік Қазақстанда” бас¬тағанын, Динаны, Кененді, Бауыржанды, Шоқанды, Тал¬ғатты жазғанын жатқа білеміз ғой. Кі¬тап¬тарының аттары қандай?! “Алтын кү¬рек”, “Бозторғай”, “Алтынемелден ас¬қан¬да”, “Қайран шешем”, “Қарға тамған қан”, “Адам және көлеңке”, “Ақбоз атты ару”...
Алпыс төртінші жылдың желтоқсанын¬да Қазақ университетіндей жылы ұямыздан жұлып алынып, әскерге әкетілген пақыр¬лардың біріміз ғой. Қиыр Сібірге кететі¬німізді біліп, бар ақшамызды бір досы¬мызға тастадық: “Оқта-текте жаңа шыққан қазақша кітаптарды салып тұрарсың”, деп өтіндік. Сондай кітаптардың арасында Шыңғыс Айтматовтың “Тау мен дала хи¬каялары” мен Сәуірбек көкемнің “Қасиет” повесі де Чита облысына артымыздан барғаны, қазақ жауынгерлерінің қойны мен қонышында жүріп оқылып, тоз-тозы шыққаны көз алдымызда...
Түркістаннан Арысқа жеткенше қина¬лысып, қиқы-жиқы ой кештік.
Кенет!
Кенет Арыс қаласының темір жол стан¬сасында ән әуелеп, терме тербеліп, күй күмбірлеп тұрыпты. Керемет-ай десеңізші! То¬лайым-тұтас пойыздың күллі жолау¬шы¬лары таңырқай қарап қалысты. Бір тұста топ-топ әнші сұлулар. Екінші жерде ұлт¬тық киім киген домбырашы қыздар мен тер¬меші жігіттер. Одан әрегіректе және шоқ-шоқ өнерпаздар. Одан да арырақ алаңшада ақ шағаладай қалқып билеген мектептің жас өскін өрендері. Айтыс ақындары арнау айтып бастады. Мұның бәрі Арыстың сол сәттегі басшысы Айта¬ханов Қуаныштың шебер ұйымдастырған тірлігі екен. Микрофонды алып, қалам¬герлерді құттықтады. “Қазақтың көрнекті жазушысы, жерлесіміз, мақтанышымыз Сәуірбек Бақбергенов жетпіске толып, кіндік кескен киелі мекені Созақта, Қара¬тау тәжі Кентауда, түркінің ортақ мерейі Түркістанда болып, Арыс арқылы өтіп бара жатыр. Қазақстанның аса көрнекті сурет¬кері Сафуан Шаймерденов ағамыз бастаған бір топ қаламгерлер ортамызда!” деді Ай¬таханов. Қаздай қалқыған қыз-келіншектер қымыран ұсынды. Қойдың басы әкелінді. Арыстың ақ қауыны ақтарылып, қараала дарбызы қақ жарылып, жеміс-жидегі мен жүзімі мөлдірейді.
Тоғыз жолдың торабында әжептәуір аял¬дайтын айтулы пойызыңыз тағы біраз кешіктіріліп, қырық минөтке жуық уақыт қызғын той дүркіреген. Бір қарасақ, бәрі¬міз билеп кетіппіз. Сафекең мен Сәукеңе дейін. Қыздар құрымағырлар еліктіре еліттіріп әкеткен ғой.
Тұтқабай мен Рамазан көкелеріміз екі ақсақалымыздың арасында билеп-билеп жүреді де, кенет ағаларының алақандарын бір-біріне тигізіп, ұштастыра қояды. Сәу¬кең мен Сафекең Тұтқаш-Рамаш сцена¬рийі бойынша айқара құшақ айқастырды-ау ақырында. “Арыста... Арысымызда табысқандарыңыз қандай ғажап, ағалар!” дейді Иманбеков иман тұнған жанарына жас үйіріліп. “Табысамыз! Табыспай не көрініпті?!” дейді Сәукең бурыл мұртын сытырлата сүйкелеп. “Әй, табыспайтындай соншама қатты кетіскен жоқпыз ғой. Не¬тіс¬т¬ік те жай ғана. Мына тамызда жетілетін бала қораздардай қоқиландық та аз ғана”, дейді Сафекең. Тоқтаровыңыздың танадай жанып тұрар “панарларынан” да түйір тамшы тамып кеткендей. Манағы май¬қана-майданды, қырғын соғысты көрген көздердің мынадай мамыражай татуласуға куә бола тұрып, жасқа шыланбауы мүлде мүмкін емес-ті. “Болмашыға бала бола беретін, сәл нәрсеге нала бола салатын қайран даналар-ай!” демеске лажыңыз кем.
Шабыттана шаттанған шығармашылдар шоғыры Шымкентке шейін шалқыған.
Шошайып біз қалып қойдық перронда.
Пойыз жылжи берер сәтте Сәукең мен Сафекең екеуінің бір купеде шахмат ой¬науға кіріскенін әйнектен көріп, бұрын¬ғыдан бетер қуандық.
Сәукең көкем біздің кетпей тұрға¬нымызды байқап қалып, бір түп-түзу, ұзын фигураны ала салып, биік көтере бұл¬ғаңдатты.
“Бәрі дұрыс. Түгел-түзу. Тұп-тура”, дегені болар-ау, сірә.