Жазушы, журналист, қоғам қайраткері

Мархабат Байғұт

ШЫҒАРМАЛАРЫ...

ШИБӨРІНІҢ БҮРГЕСІ
Әңгіме

«Тәуелсіздікке қолымыздың жеткені — Ордабасы мұраттарының орындалғаны. Биыл ұлыстың ұлы бас қосуы, Ордабасы жиыны өтіп, Бірлік биігінде, Тутөбе басында байрағымыздың желбірегеніне 280 жыл толды. Биыл Қазақ Елінің тәуелсіздігіне он бес жыл толады.

«ШАҚ-ШҰҚ»

Мұхтар Шерім Бәйдібек ауданында туып-өскенімен, шәкірттік шағы Түлкібас жағында өтті-ау деймін. Мектепте оқып жүріп, аудандық «Шамшырақ» газетінің редакциясына өлеңін әкелгені есімде. «Өлең-сөлең» жазатындар, шимай-шатпақтарын шығармасаң, бітіспес жау тұтатындар көбейген кезең еді. Сондайлардың біреуінен әзер құтылып, ашуланып, аудармамен бас қатырып отырғанымда Мұхтар бала да «лирикалық» бірер шумағын газетке әкеле қалыпты. Оқыдым-дағы, жыртып-жыртып, қоқыс қорабына тастай салдым. «Мынауың өлең емес, бүйтіп жазғанша тып-тыныш сабақтарыңды оқысаңдаршы!» – дегендей бірдеңені айтып, бұрқ еттім.
Жанары салқындау бала екен, көздері одан сайын суып сала берді. Сонда бар ғой, егер қолында садағы болса, менің желкемнен жебесімен тесіп жіберердей жағдайға түскенін жон арқаммен сезінгем.
Сол бала күндердің күнінде сатираның садағын асынып, жебесін кезеніп шыға келді.
Ә дегеннен-ақ нысаналарды дәл көздейтіндігімен дараланды.
Талантын танытты.
Бүгінде сықақшы қаламгер Мұхтар Шерімді күлкі мәнісін түсінетін, талғампаз оқырманыңыз да, көрерменіңіз де, тыңдарманыңыз да жап-жақсы, жан-жақты біледі.
Қазір Мұхтар ініме әзіл-шынын араластыра айтып қоям: «Баяғыда әлгі «жырыңды» жыртып тастағаным жаман бомады. Әйтпесе, әйдік әзілқой, сұмдық сатирик емес, жай өлеңдегі жайбасар, ортақол ма, одан да төмен бе, көптің біріне айналып кетер ме ең?» – деп.
«Мүмкін, Мәке, мүмкін», – деп өзі де мойындайды.
Кей-кейде мойындағысы келмей, мұрнын шүйірер. Онысы һәм жарасады өзіне.
Өлеңін жыртқаннан кейінгі арада талай-талай заман өтті.
Онда «Оңтүстік Қазақстан» газетіндемін. Мәдениет, әдебиет және өнер бөлімінің аса беделді, мықты кезі. Сол білдей бөлімді басқарамын. Бәрібір, бұрынғыдай тәржіман тірлік, мыңдаған хат-хабар, «өлең-сөлең», «романдар». Бір минөт бас бұрмаққа шамаң жоқ.
Мұхтардың бірен-саран дүниелерін «Қақпан» сын-сықақ мүйісіне беріп тұратынбыз. Өзі әжептеуір-ақ танылып үлгерген.
Күндердің күнінде жұмыс таба алмай әбден қиналғанын айтып, шаршап-шалдығып, қиылып кеп тұрыпты.
Жауапты хатшымыз Байдулла Қонысбек мырзаға кіріп: «Байеке, «Қақпан» сын-сықақ мүйісіне таптырмайтын сықақшы ғой, жұмысқа алынуына жәрдемдесіңізші», – дедім. «Жаухатшы» желкесін қасыды. Маңдайын ысқылады. Сол қолының шодырайған шынтағын үстелге соғып алып, қабағын шытты: «Дәл қазір бос орын жоқтығын біліп тұрып, буынсыз жерге пышақ ұрасыңдар», – деді. «Буыныңыз осал емес қой, бір орын босап қалатын түрі бар ғой, соны біздің бөлімге...», – дедік. Ақкөңіл ағамыз: «Әбекеңе айтайыншы», – деп бас редакторға кірді. Түсі суыңқырап шықты. «Асықпай қоя тұрайық, обкоммен келісу керек», – депті бастық.
Мұхтарға: «Әзірше орын жоқ екен, хабарласып тұр», – дедім. Шынымен-ақ көзіне жас кептеліп, сүйретіліп сыртқа беттеді де қайта бұрылып: «Мына бір сықағымды «Қақпанға» бересіз бе?» – деді.
Әлгі дүниесі «Шақ- шұқ» деп аталады екен. Біраз уақыттан соң бас алмай оқыдым. Ішегім түйілгенше күліп, рахаттанып қалдым. Жүгіріп, «жаухатшыға» бардым. «Бала жыламсырап қайтып кетіп еді, мына сықағын оқыңызшы», – дедім. Байекең де оқып, көзінен жас аққанша күліп, бас редакторға алып кетті...
Көп ұзамай-ақ Мұхтар Шерім облыстық газеттің мәдениет, әдебиет және өнер бөліміне қабылданып, «Қақпанды» жүргізе бастады.
Қызметке біз арқылы емес, «Шақ-шұқ» деген шап-шағын, шып-шымыр сықақ әңгімесінің арқасында қабылданған.

Ауруханаға Наурыз мейрамының алдында түстім. Амалсыздан, жанға қатты батқандықтан, әрине. Әйтпесе, өзіміз өзгеше санайтын жаңа жылымыздың қарсаңында, күніміз түніңізбен, жарығымыз қараңғыңызбен теңесер тұста төрт қабатты, түнеріңкі үйді сағынып қалды дейсіз бе?!
Сүлесоқтанған селқостық төрт қабатыңызды түгел қабыздағанын сезінгенде, бәрінен безінгің бар. Алайда, ауырмақтың азабы аждаһаның алдына да апарар. Жарым-жартылай ақылы, жарым-жартылай тегін хақылы тәртіптерімен тексерісті. Басымыздан бастап белімізге дейін бірнеше дерттің белгілері менмұндалап, төменіректен тағысын-тағылары табылды.
Бір бөлмеде бес-алты адамнан жатады екен. Үшеулігіне тап болғаныма шүкіршілік. Сырқатханамыздың сырты ғана сұрқай емес, ішіндегі іркілістері де іркес-тіркес. Жасаулары жүдеген, жабдықтары жадаған. Бірін жамаса, екіншісі жыртылар. Үшіншісін жасқаса, төртіншісі сетінер. Құдды мына менің кеселдерім мен кінараттарымдай.
Бұрындары да жатқанмын. Айыққандай боп шығатын ем. Бір-екі аурудың беті қайтқандай көрінетін. Қаншама қат-қабат кесепаттардың құпияланып қап қоя беретінін ішің қалтырай сездірсе-дағы, қалта шіркінің шұрық тесік.
Ақ желеңді абзал жан аталатындарды да кіналай алмайсың. Бірен-сарандары болмаса, басым көпшілігі тым ұзаққа созылған өтпелі кезеңде өлермендіктен өлеусіреген. Саналары сансыраған. Өздерінің де жараға айналған жадылары ем тілейтін бұл жазғандар алдарына кеп, дәру күтіп, дауа дәметкен дерттілердің жаутаңдағанын неғылсын. Немқұрайды қабылдап, нәумез қараудың түп-тамырын тереңнен іздеп жатқан ешкім жоқ. Дәрігерлеріңіздің өздері аласапыранның зарарларынан запыранданған тіршілік теңізінің жан сақтайтындай жағалауларына жете алмай, жанталасумен әлек. Өлшемдердің күллісі өршеленген кезең дә.
Мейірімнің сарқыттары медбикелердің миығы мен кейбір дәрігерлердің күрсінісінде ғана сақталыңқырап тұрғандай.
Қадірдан оқырман, шаһарымыздағы төрт қабатты, түнеріңкі сырқатханамыздың сырты мен ішін біразырақ бейнелеп, сыпыра сипаттағандаймыз. Емдейтіндер хақында хабардарсыз. Жасау-жабдықтар жағына Һәм назарыңызды жығып өткендейміз. Енді тікелей өзімізге көшпегіміз жөн шығар. Бізді білесіздер. Жасырып-жабатындай дәнеңеміз жоқ. Біздің басымыздығы кеп, бойымыздағы дерт атаулы басым бөлігіңізге тән. Жаныңыздың жадырамау жағдайы, тәніңіздің сергектенбеу себебі неден дейсіз, әйтпесе. Сіз секілді біз-дағы жөргегімізде жаурап, бесігімізде тоңдық. Бастауыш мектептерден бастап пестицидтерді қылғыта жұтып, гербицидтермен терең тыныстадық. Мақта шабығында талықсып құлап, «ақ алтын» жинау науқанында бүйрегіміз ісініп, бауырымыз сарғайған. Қысқа қарата қуығымыз тұтылып, бір тоқсан бойы оқи алмай қалатынбыз. Сонда да студенттікті итжандылықпен иеленетінбіз. Әлімізге қарамай, әскерге де барып қайтатын ек.
Пәлегінен тырысқақ пәлекетпіз ғой. Пәтерден-пәтерге көшіп жүріп те, әр бесжылдықта бір-бір төсбелгімен марапатталатынбыз. Сонымен қатар, бесжылдық сайын бір-бір кесепатты кеселге тырмыштай буылады екенбіз дә. Бәрібір, бірақ тірліктен түңілмегенбіз, пәниден безінбегенбіз. Жалаңбұт күйде белсендік. Уралаған ұрандарға еріп, өкпемізбен қабындық. Жүрегімізді қолға уыстай көтеріп, жалаулата қағындық. Зілмауыр салмақтарға арқамызды аямай тосып, аш-жалаңаштығымызға тыраштана мақтандық.
Жөнсіз жоспарлар мен жосықсыз міндеттемелерді еселей жүзеге асырып, ентікпеге ұрындық. Жақыбайлық жаппай жарыстарда озып қана жығылдық.
Кедейлік жарысының ғасыры екен дә ол кезең.
Алдымызда байлық бәсекесі киллердейін бұт кере кекжиіп күтіп тұрарын білмеппіз дә.
Зардаптардан зарланамыз сіз бен біз.
Зарығып күткен, зорығып жеткен мына заманыңыздың да зарары ғана бұйырған біз бен сізге.
Қытай барып емделмекке еп кәне?!
Алмания аспаққа жаяулы таңың айырылар, қаяулы көңілің жыртылар.
Түркияның төбесі де көрінбес.
Алматың мен Астанаң да бұлдырар.
Сіз бен бізге өзіміздің төрт қабатты, түнеріңкі сырқатхана сыралғы.
Кешір бізді, қарапайым, қоңырқай да сұрқай үй.
Айналайын, ақ желеңді абзал жандар, түсінеміз сіздерді. Күндіз-түні тыным таппай, арпалысып бағасыңдар сырқаттың сан түрімен. Күн артынан күн келер. Түн соңынан түн жетер. Олай-былай қарамаққа қауқарларыңыз қалмай, айлар мен жылдардың аптыға өтіп үлгергенін байқамай, кенет бас көтеріп, айнала-төңірекке көз тастаған тұстарыңызда ше, өгей тартқан өз аспандарыңыз алайып тұрар төбеден.
Алалайтын ағыстар аларып еңсе түсірер.
Құныққан әбден құбылыс тұқыртар тексіз тебініп.
Демімен ісіп-кебініп.
Зәулімдер төніп зәрленер...
«Наурыздарың құтты болсын, балдар-ей!» – деген дауыс жетті құлаққа. Уайымға булыққан шала ұйқыдан шошып оянғандай көзімді ашсам, аурухананың жарытымсыз жастығы суланып қалған екен. Төрдегі шал төсегінде түрегеп отыр. Үшіншіміз үйіне сұранып кеткен.
Терезенің арғы жағындағы терек бұтақтарының арасынан аспанның шайдай ашықтығы аңғарылады, таңымыздың толық атып үлгере қоймағаны білінеді. Көңіл-күйлер күңгірттұғын, бәрібір.
«Бүгін Наурыз мейрамы ғой, Самарқанның көк тасына дейін бүлдіршіннің еңбегіндей былқылдап ерімей ме? Құттықтап отырмын, балдар-ей, – деді Қарқалазы қария. – Жаңалық пен жақсылық көбірек болғай...»
«Айтқандарыңыз келгей, ақсақал», – дедік біз.
Қарқалазы қария таңертеңгілікте қаттырақ ентігіп, көпке дейін қайта-қайта қақырынып-түкірінеді. Арғы жағынан да ауру-сырқауы лықсып келетін шығар. Алайда шалдың өзі де қабаттай қосымшалап, әдейілеп, әбден тазарып алмаққа тырысады. Сөйтіп, сәске әлетінде келетін сұңғыла келіншегімен кездеспекке ерте бастан әзірленеді. Жалғыз шал ғана емес, жас қатынды көрмекке бүкіл бөлімшеміз дайындалатын сияқты көрінеді бізге.
Әдетте Қарқалазы қария қабырғаға сүйеніңкіреп, сол қолына таяғын бүріп ұстап, әжетхананың өзіне әзер барып-қайтып жүретіндей. Ол кісі бізден бірер күн бұрын түсіпті. Айтуынша, бұл ауруханаға алғашқы мәрте жатуы. Көбінесе аса ірі қызметтегі жалғыз ұлы Алматыға ала жөнеліп, Мәскеуіңізге ұшақпен қалықтатып апарып, айрықшалап қаратады екен. Бұл жолы ондай-ондайға өзі қарсылық білдіріпті. Оның үстіне ұлының бой-басынан да бір қауіпті кеселдің белгісі байқалып, шет елдерге әлсін-әлсін барыс-келіс жасап жатқандай. Ауруына қосылып, аяғына оралғы, қадамына кедергі болғысы жоқ.
Қарқалазы көкеміз жас мәселесін көп аса айта бермейді. Алпыстан асқан бізді «балдар-ей» дейді.
Қазір де: «Балдар-ей, анау үстелдің үстін жинастырып, реттеп қойыңдар, тазалық пен тәртіпке ештеңе жетпейді, – деді буын-буындары сыртылдай төсегінен тұрып. – Мен коридорға шыға тұрайын, терезені ашып, бөлмені желдетіп алыңдар, Наурыздың ауасы нұр боп құйылсын...»
Әне, қалтылдай қадамдап, таяғын таянып, тарғыл қабырғаны жағалап, есікке беттеді.
Сәлден соң, сәскеге таман түгел-тамам, мұқым-мүлде өзгеріп, өңденіп сала берер.
«Балдар-ей! – дейді маған өтінішті үнмен өзімсініп. – Мына таяқты тастайықшы. Матрацтың астынан кеше келіншегім көріп қоя жаздады емес пе? Құрта тұршы осының көзін».
Таяқты тозығы жеткен тік шкаптың төбесіне шығарып, қабырғаға таман ысыра итергеніме Қарқалазы қария қатты ризаланып, ыңылдайды-ай:

«Қу дүние жеткізбес қуғанменен,
Қара мата ағармас жуғанменен.
Жігіттің бәрі бірдей би болмайды,
Белдікпен көкіректі буғанменен...»

Қалған-құтқан қауқарының бәрін тас-түйін жинап-теріп, бунап-буып, табан астынан қунақыланып шыға келетінін, шіркін-ай, ғұлама ғалымдар мен майталман мамандарымыз шындап бір зерттесе ғой, дейсің. Көз алдыңдағы қайран қаларлық құбылысқа ауруыңды ұмытқандай-ақ аңыра таңырқайсың. Кенет келіншегі келіп кіргенде, қалтырамай қадамдап, билейтіндей адымдап, таяқ сүйеніп көрмегендей-ақ кербез керіліп, сұлуының сұлу қолын шым-шытырық шимайлы алақанына салып, сүйрік саусақтардың тәтті тырнақтарына таман тұстан сүйіп-сүйіп, иіскеп, серілерше серпілерін қайтерсіз?!
Жастың аты – жас дерсіз. Заты да жас, талшыбықтай талдырмаш, болмысы балғын, жан біткенді жасқандыра сүйсіндірер сымбатты қымбат тұтып, құрметтеп, күбір-күбір көбейген коридорға шығасың. Қарқалазы қарияның жап-жас, хаса сұлу ханымы бүкіл бөлімшеге басқашалау қозғалыс дарытқандай. Келгенін, кіргенін көргендер демдерін ішке тартқандай. Тыныс алмақты доғарғандай. Дәрі-дәрмектердің де иіс-қоңыстары жоғалғандай.
Дәрігерлер келмекке әлі біраз мезгіл бар. Медбикелер жымыңдасып, еден жуатын егде әйелге дейін қылмыңдаса күтулі. Бес-он минөтіңіз біздің елде кедейлік жарыстырумен тарихта қалған өткен ғасырдың ұзақтығындай уақытқа созылар. Аяғынан тұра алатын ауру адамдардың түгелге жуығы табалдырықтарының арғы жақ, бергі жақтарынан жапырласа көз тігер. Жұртыңыздың шыдамы шегіне жеткен он бірінші минөтіңізде біздің бөлмеден Қарқалазы қария жас қатынын қолтықтап шығар. Қарияға ұқсамас, обал болар онымыз. Ағамызға анықтап бір қарағайсыз қайтадан. Бойы тіп-тік, жас ханыммен тепе-тең. Коридор, әттең, ұзындау. Өткен ғасырдың орта тұсында салынған ғой, едені ескі плита. Ойылма, тайғақ тұсы көп. «Абайлашы, ағатай...» Дей жаздағың тағы бар. Әзер де әзер үнсізсің.
Сері көкең сыр бермес.
Коридордың арғы түкпірінен бұлдырап бері қайтқанда да қайратынан айнымас. Медбикелер мейірімдерін молайтып, Қарқалазы қарияның жағдайын жамыраса сұрасар. Әр палата-бөлмеден созылған қолдар көбейер. Ағатайымыз ғарыштан оралған батыр зәліттес. Қалбаңдаған қолдарға қарамастан, таңырқай тесілген көздерді менсінбегендей, марғау бас изеп, иегін сәл-пәл көтерер.
Өз бөлмемізге аттап кіргенінше Штирлицтейін ширатыла тартылған тұрпаты төрдегі кереуетіне жетер-жетпес тұралап, жалпасынан жығылар. Тұра алмастан, ежелгі құрылыстың қирандысындай опырылған күйі ұзақ жатады. Күш-қуат беретін, қымбат бағалы бірдемені бір сағат бойы күре тамырдан сіңірмекке кіретін медбике мөлиеді. Дәрігерлер кезекті тексерістеріне келгенде, тікірейген таяғына қос қолын, оның үстіне иегін сүйеп, кілдіреп отырады.
Дәрігерлеріңіз селқостау, сүлесоқтау түрде Наурыз мейрамымен құттықтады. Қарқалазы қарияның ауруханаға түскендегісінен тәуірлене бастағанын, қан қысымының ойдағыдай екендігін мағлұм етті. Бізді айтарлықтай-ақ ауырлау операция күтіп тұрған сияқты. Тағы да тексеріңкірейтін, жан-жақты ақылдасып-кеңесетін жағдаяттардың жоқ еместігін емеуріндейтін сыңайлы.
Наурыздың сол күнгі кешінде ағатайым қаттырақ жөтеліп, су терге түсті. Орнынан түрегеліп отырмаққа шамасы жетпей, қолымен ишаралап, ернімен ымдап, сусын сұрады. Медбикені әурелемеуді басын шайқай өтінді. Барша бабын келтіре шай әзірлеп ішкіздім. Содан соң ғана басын көтерді. Көңілдене шешіліп, ұзақ әңгіме өрбітті.
Армансыз өмір сүргендей, алаңсыз ғұмыр кешкендей. Бала кезінен-ақ не киемін, не ішемін демеген. Кедергі мен кідіріске кезікпеген. Қосшылықты бастан кешпеген, бәр-бәрін басшылықтан бастаған. Мәскеудегі Тимирязев академиясын бітірісімен-ақ бір ғылыми-зерттеу институтының бөлім бастығы болған. Бір жыл толмай-ақ бір мекеменің бастығы. Қызметтік құжатын нығайтпақ мақсатта облысқа, жергілікті жерге жіберілген. Басқарма бастығы, одан партиялық басшы, одан да биік майлы да жайлы алып кәсіпорынның бас басқарушысы болып жалғаса берген, ұласа түскен. Лұқман хакім меңзегендей, бір надан жаман сөзбен былғамаққа тырысса, бұл Қарқалазыңыз қасарыса қарсы шықпаған. Ондайлардың өкпесі кеуіп, кек сақтайтынын берік ұғынған. Досына да, дұшпанына да ащы айтпай жымсиып, шырын ғана сөйлеген. Қашан да арқауы мықты, есіліп-есер жіптері шиырулы, көсіліп-көсер құрал-саймандары сайлаулы болмағын алдын-ала қамдап, жан-жақты жайбағыстайтын.
Жұқаналық пен жоқтық жуымаған әулеттен шыққан. Кейін де өзінің өзегі талып, өзгеден тілемсектеніп көрмеген. Әне бір мәтелдегідей мешкей обыр – жұтқыншы, жүре-бара құсқыншы боп кетерін һәм Қарқалазыңыз қатты ескеретін. Есірмеді де, есінен танбады да, ерініп есінемеді де.
Ұлы мен қызын да солай тәрбиелемекке тырысып бақты. Талшыбық шақтарынан иіп, икемдей тәлімдеді. Мазаттандыра масаттандырып өсірді. Мастандырмады бірақ.
Жеміс жаман болған жоқ. Ұлы үлкен қызметте. Әкесі сияқты тез өсті. Биліктің ұшар биігіндегі қамқоршылардың, жанашырлардың жылуарлы назарына жылдам ілікті. Талай-талай сатылардан бірсін-бірсін емес, дүркін-дүркін дүр көтеріліп кете барған. Ұлының өз атында ештеңе жоқ, түк те тіркелмеген. Былайғыларға дым да сездірмес. Төрт қалада тойханалары, бірер шаһарда базарлары баршылық. Ірілі-ұсақты кәсіпорындары тұтас тізбек құрайды. Астанаңыздың төр жағынан бірер пәтер, бай-бағландар бойлығынан, ерекшелер ендігінен екі бірдей егіз-қатар коттедж бен сауда орнын қамдастырған.
Бір жолы ғана сыр беріпті баласы.
Қызметі және жоғарылаған, тым-тым биік орынтақтардың біріне тағайындалған алғашқы айдың әуелгі күндерінде келіп-кетушілер мен солар тастайтын конверттердің шексіз-шетсіз көбейгенін көтере алмапты. Зықысы шығып, зыпысы тасып: «Пап-па-а-а-а! – деп, бала кезіндегідей барлығып айқай сапты. Пап-па-а-а-а!»
Қорқынышты дауыс аса салтанатты жабдықталған ортаңғы бөлмеден естіліпті. Асып-сасып жүгіріп барған әкесі.
Жалғызының жанары құтырған иттің көзінен бетер қызарып, конверттерді дестелеп үйіп алып, ақшаларымен қоса, біртіндеп, ұсақтап турай бастаған екен.
Долларлар.
Еуролар.
Теңгелер де жоқ емес.
Жүз долларлап, мың теңгелеп жыртыла бастапты.
Әкесін көріп, өкіріпті баласы:
«Пап-па-а-а-а! Пап-па-а-а-а! Надоели мне эти конверты-ы-ы! На-до-ели-и-и! Пап-па-а-а-а! Пап-па- па-а-а-а!»
Әкімдер, вице-министрлер, прокурорлар сыйлаған қымбат қамшылар қаз-қатар ілулі тұратынтұғын. Біреуін жұлып алып, баласының жон арқасынан қатты-қатты, осып-осып, тартып-тартып жібереді.
Оғланы осы күнге дейін риза.
Ақшалары аман, қаржы-қаражаты есен қалған.
Ең бастысы, естен ауысудан сақтапты ғой сонда...
«Балдар-ей, – деді Қарқалазы қария күрсініп. – Наурыз күні тазарған, жаңарған жөн деседі ғой. Өздерің иманжүзділеу жаратылыс екенсіңдер, балдар-ей. Шешілді-дағы ағаларың. Көсілді-дағы көптен бері жалқы мәрте. Есілді-дағы жан-жүйкесін Самарқанның көк тасынша ерітіп... Кешіргейсіңдер, қарақтар-ей. Сыр сақтайтын сықылдысыңдар ғой, сыртекі жұртқа жайып-шашып жүрмегейсіңдер, жарай ма?»
«Жарайды», – деп жұбатамыз біз-дағы. Жалғыз өзіме жекеше емес, көпше түрде «балдар-ей» деп бірталай хикая шерткен ағатайым сол оқиғадан соң, яғни ұлының жон арқасынан осып-осып жібергеннен кейін көп ұзамай, өз өтінішімен бөлек шыққан екен де. Кемпірінің қайтыс болғанына біраз жыл өткендіктен, көзі түсіп, өзгеше қызықтауға кіріскен балғын келіншекті алыпты. Ұлының рұқсатымен, қызының келісімімен ғой, әрине. Перзенттері екеулей ескерткен қауіпті нәрселерді білмейтіндей нақұрыс-надан емес-ті бұ кісі. Жас қатынның «ерге күйік, елге сүйік» болары, шау тартқан шал-жұбайлардың зайыптарынан зарар тартып, жапырақтай солары тауарихтан мағлұм-ды.
Сонда-дағы, алған беттен қайтпаған.
Алты жыл атан болғанша, бір жыл бура болмақты көксеген-ді текірек-көкірек.
Өзі сексен екіде, келіншегі отыз бірде екен...
Қарқалазы қарияның ұлы шет елдерге ем іздеп кеткендіктен, көруге жазбады бізге. Келіні мен немерелері Нью-Йоркте секілді. Қызы Мәскеуде. Келіншегі де үш-төрт күндей төбе көрсетпеген. Бүкіл бөлімшеміз – медбикелер мен өзге де қосымша қызметтегілер, барша палата-бөлмелердегі ауру-сырқаулар әр сәске сайын әуреге түсіп, күтумен жүрді.
Бесінші күні сәскеде емес, бесін шамасында жас қатыны ақсақалды ауруханадан асығыс шығарып әкетіпті. Жұрттың бәрі соңғы мәрте қызықтай алмастан, арманда қалды. Біз де жарым-жартылай ақылы, жарым-жартылай тегін хақылы қайта тексерістерден өтпекке, өзге корпустардың бірінде кілдірей кіртиіп, кезек күтіп жүргендіктен, ағатайымызбен қоштаса алмағанбыз.
Қатты опынып отырып, төрдегі төсектің астында ағараңдап жатқан әлденені байқадық. Қарқалазы көкеміз таяғын тастап кеткен екен.
Үш аптадан кейін бізді сырқатханадан шығарған. Қымбат тұратын, жаңашалау дәрі-дәрмектерді қалта түбі көтерсе, біраз уақыт ішіп байқап, қайтадан тексерілмек керек-дүр. Ауырлау операция жасала ма, жасалмай ма, айқын емес.
Бес қабатты бетон үйіңізде, баяғы сұрқай сериялы, сұрғылт жайда тұратындардың өзі «жағдайларын жасап алғандарға» және «жұпыны-жұқалтаңдарға» бөлініп-жарылып үлгерген. Бесінші подъезде біз мәнзелдес мәністе тақыл-тұқылдау тірлік кешетін жеті-сегіз отбасы бар. Үш-төртеуінің ахуалдары айрықшалау, байшыкештер санатында саналар. Қалған бірер пәтердің жұмбақтары жымысқы. Жанетта Борисовна дейтін жалғызбасты бәйбішенің бизнесі. Қолдайтын-қорғайтындары жоқ емес шығар, әрине. «Қонақ үйлер» ретінде ұстайды дә. Бірер күнге де, бірнеше сағатқа да берілетін пәтерлер ғой, баяғы. Өзіміздің шұлғауымыз шығып жүріп, өзгелердің шаруасында неміз бар? Бірақ бұл бизнестің бір бөлмесі біздің үйімізге бүйірлес еді.
Ауруханадан айыққанадай болып шыққаныммен, төсекке көбірек таңылатындаймын. Бастықтарға дені сау қызметкер, зайыпқа дін аман жұбай, бала-шағаға ауру-сырқауы кемірек әке керек-дүр. Қыңқыл-сыңқылы басым, күш-қайраты кемшін, жылбысқаланып жата беретін адамды мына заманда кім жаратады? Жақтыра қоятындар жоқ.
Үш бөлмелі пәтер-үйіміздің шеткісінде мүлік-мүкәмал, ескі-құсқы бірдеңелер ыбырсып жататын. Енді сол бөлме бізге, Қарқалазы қарияның «балдар-ейіне» біржолата босатылды. Бетон қабырғаға жабыстырыла байырғы кереует орналастырылды.
Жаңа жағдайға, жалқы-жүдеу жатысқа көндігіп, көршілес пәтерде өтіп жататын отырыстар мен күбір-сыбырларға да, тасыр-тұсырларға да үйренген- дейміз. Күндердің күнінде, шалалау ұйқының шалықтауындағы күйімде дабыр-дұбырдан емес, ешқашан естімеген ерекшелеу ыңырсудан оянып кеткенімді қараңызшы. «Қонақ үйге» түнеген меймандардың әлдебірі ауырып қалды ма, жападан-жалғыз жатса, шұғыл көмектеспек керек шығар. Деп түйіп, мазамыз қашты. Жаман ойлау жоқ еді бізде. Әлгі ыңырсу барған сайын күшейді. Күдік кірді кенеттен. Қарақшыдай ұрланып. Ауру-сырқаулықтан қаншама қиналып жүрсек те, еркек емеспіз бе, бүйірлес-бизнес бөлмедегі дауыстың мән-мәнісін бірте-бірте түптеңкіреп түсінгендейміз. Қарқалазы қария секілденіп, қалқиып, төсек үстінде түрегеліп отырдық. Ыңырсу алапат ышқынысқа ұласқан. Жасыратын түгі жоқ, ұнамсыз да еместей белгісіз әйел дауысы. Кешіргейсіз, оқырман, өзімізге-өзіміз бағынбастан бір сәтке, бөгделеу пиғыл бунады. Демді тартып іш жаққа, құлақ қойдық еріксіз. Неліктен олай, кім білсін...
Таңалакеуім тұстұғын.
Күндегі әдетімізше, ерте тұрып, жарты сағаттай жаяу, бірақ баяу аяңдап, қайта оралдық бес қабатты бетон үйдің алдына.
Сәл-пәл сергектенгенмен, ілби басып, маңдай тершіп, кенет басты көтерсем, бесінші подъезден Қарқалазы қарияның жас қатыны шығып келе жатыпты.
Талшыбықтай талдырмаш. Бұрала басқан балғын-ай. Бас изедім алдымен. Амандасар айтуға ауыз көнбей икемге, тіл байланып, тұтылдым. Бөтен ойдан аулақ ем. «Есенбісіз, қымбаттым... Қайдан жүрсіз біз жақта?!» – демек едік елпілдеп. Тіл тұтықты неліктен? «Қарқалазы қария, ағатайым аман ба?» – демек едік тағы да. Жақ қарысып қалғандай. Жас қатынның артынан таудай биік, талдай көркем, зіңгіттей жігіт ілескен. Енді ғана бірдеңені ұғынғандай, шеттей бердік сұңқиып. Бас айналды мең-зеңденіп, қадамымыз зіл тартып, зәузі шектік мұңғиық.
Тартып бара жатты әлдебір тұңғиық...

БАНКТІҢ ИТТЕРІ

әңгіме

Біздің мекеменің бастығы өзін аса бір адал адаммын деп санайтындар санатында. Қарамағындағы қызметкерлерін де адал болмаққа баулитындай. Сайып келгенде, сабантаспа секілді сағыздана сақсынған басшысы бар, саздақшөптей сұйқылтым кеңсемізде күнәһарлыққа ұшырай қоятындай дәнеме жоқ. Тіпті мемқызметкерлерге үй салатын телім тегін беріледі деген ереженің өзіне һәм еріп кете алмадық. Аңқиып, айдалада қала бергенбіз.
«Маған жердің керегі шамалы, жарытып үй салатын жағдай қайда? Қайда-а-а?! Әйда, өздерің әрекет жасаңдар», – деген мекеме бастығы.
Кезекке жазылдық.
Кезең-кезеңдер көбейді.
Асу-асулар азаймады.
Жылдар өтіп барады. Жылжымақтың жылдамдығына қарағанда, тәуелсіздігіміздің ширек ғасырлық той-томалағына тұспа-тұс қол жеткізуіміз кәдік. Оған дейін кім бар, кім жоқ. Ол кезге дейін Ұлпакент шаһарында ұлтарақтай бос жер қалар ма?!
Осындай-осындайдан ғой, қияли күйде, салқам-салғырт аяңмен саябақ жанындағы жиекжолмен жалдап тұрар пәтеріңе беттейсің. Патерналистік психологиядан арылмаққа талпынып, алға қарай алқынып-ақ адымдағың бар-ау. Алайда Ұлпакентіңнің кейбір кейпінен кежегең кейін тартар. Тиемел теліміңді телміртпей-ақ, тентіретпей-ақ, бірден кесіп бере салса қайтер еді дейтін қыжыл қаныңды қарайтып, жүдеу жүзің күреңітіп келе жатқаныңда, саябақтың сұлу бүйіріндегі бұйығыңқы үйшіктен күшік шығады.
Құйрығын бұлғаңдатар. Күзетші шал қалқиған құлағына қонған шыбын-шіркейді ұшыруға ерінер. Аш күшіктің жанарлары жалынышты дымқыл жарқылмен жасаурайды. Қыңсылын қосымшалап, алдыңды кес-кестер. Жалынышты дымқыл жарқыл жаныңды жабырқатардай тарғыл-тарғыл тамшыларға айналар. Ала күшіктің мөлт-мөлт етіп мүсәпірлене жылағанына шыдамай, амалсыздан сүткенжеңе сатып алған ағарғаннан аздап қана құясың.
Жиекжолдың шетіндегі жапырақтарға шашыраған жұғынға дейін жалап-жұқтайды. Құйрық шіркін бұрынғыдан бетер бұратыла бұлғаңдар. Жылбысқылана жабысқан ішегіне ақ жүгіргені қабысқан қабырғаларының бүлкілдеуінен білінер. Омыртқасының шодырайған тұсы арқа терісін тесіп жіберердей көрініп, дорбаңдағы наныңнан бұрап үзіп тастайсың тағы да.
Ала күшігің қарақошқылдау тұмсығымен түртіп-түртіп, рахаттана масаттанып, қоңыр бөлкенің ширек бөлігін қарбыта асап-асап кеп-кеп жібергенде бар ғой, шұбыра аққан сілекейінен саябағың түгел суарылардай сезінесің.
Артыңнан қалмай, қалбаң қағар.
Аяғыңа оратыла алғыс түйсігін түсіндіріп бағар.
Саябақтың шетіндегі көшемен темір көліктің түр-түрлері ерсілі-қарсылы ағылар. Көбінесе кептелекке кезігесің. Ара-арасымен жаяу өтпектің өзі – мұң. Сол көшеге жете бере ала күшік ақырғы мәрте аяғыңның арасымен билей басып барып, жұқалтаң қызыл тілін қайыр-қош айтқандай қос ұртынан кезек-кезек көрсетіп, кері бұрылар.
Ұлпакентте саябақ дегенің аз емес-ті.
Кейінгі кездері оларды да олигархиялық топтардың озғындары бөлісіп ала бастаған. Озғындар мен тозғындардың арасы аспан мен жердей алшақтап кеткенімен ешкімнің де ісі жоқ.
Көп ұзамай-ақ, біз жанынан жалықпай аяңдайтын саябақтың да сұлу бүйіріндегі бірыңғай балқарағай мен байсамырсыннан басқа ағаштың бәрі бақайқұртқа шалдыққандай-ақ шетінен қырыла қырқылды. Бұйығыңқы үйшік бір күнде, бәлкім бір сағатта жоқ болды. Күзетші шал өліп қапты десті жұрт. Бақ-талайсыз байқұсты біреулер жер тегістейтін техникамен таптап кеткен деседі.
Ала күшік ұшты-күйлі жоғалған.
Алты ай бойы айраным мен наным жалдап тұрар пәтеріме бүтін барып жүрген.
Жетінші айда саябақтың белгілі тұсынан банк үйі бой көтеріп бітіп, айналасына айбарлана қарап, жарқыл-жұрқыл жарық шашты. Төңірегі түгелдей қара шойын тектес, тым-тым биік, бағанөрнегі мысыңды басатындай металл шарбақпен қоршалды.
Банктің жанынан жүрмекке һәм сән-салтанат керек сияқтытұғын. Оларың бізде қайдан болсын. Амал нешік, айналып кетер жолдардың бәрі алыс қиырларға жетелер. Банкке жақындай бере бойыңды тіктеңкірейсің. Жалт-жұлты басым нешеме насат көліктер, әсіресе, делебе делдитер «Джиптер» қаз-қатар тізілген маңайдан малмакүбінің қысқа піспегіндей домалаңдап, пысық қозғалмасқа лажың қалмас. Аяғыңның астына дейін айнатас па, тайматас па, анықтап қарамаққа әддің жетпес.
Бірде кеңсемізден кешірек шыққан ек. Мекемеміздің шау тартқан шағыр басшысы өзін онша бастықсынбас, биліктемін деп те, биіктемін деп те сезінбес күйде көрсетпекке тырысар. Бірақ жұмыс істетпекте әлгіндейін жайлы-жұмсақтығының қарымтасын қырық еселеп қайтарар. Қағаз-құжат жасап-жазбақ міндеттен қансорпаң шығып, қалжырай қалтырарсың.
Ұлпакенттің ымырты қоюланар мезгілде жаңа банктің ғимараты байсамырсын мен балқарағай арасынан ғарышқа ұшатын ғажайып зымыран зәліттес зораяр. Қараған мезет, қалжырай қалтылдағаныңды ұмытарсың. Қадамыңды нықтауың, еңсе шіркініңді жықпауың жөн ғой мұндайда. Қарауытқан қоршаудың арғы жағында да, бергі бетінде де қарауылдар.
Кенет банктің бұрышын айналып өтіп, бері қарай бір шоғыр ит шәуілдей үріп, салып ұрып келеді екен. Ою-өрнекті шарбақтан сыртқары шыға қоймас деген үмітім ақталмады. Бағандардың жан-жағынан оп-оңай, сумаңдай секірісіп, қаумалай қамалады. Құж қара қарауылдардың қой дейтін түрі байқалмайды. Қолды сермеп, дорбамен жасқап, қарсылық білдірсең, бірді-екілі бетпағы балтырыңды тістеп алудан тайынбас. Бір тәуірі, бәйтөбетсіз, өңшең бөртік тарыдай біркелкілеу бәлекеттер екен. Бірақ бәрінің де жағдайлары жаман емес тәрізді. Жүн-жұрқаларына дейін жылт-жылт етеді.
Басқа жақтың емес, банктің иттері дә.
Не істемекті біліңкіремей, дағдарып қарағанымда, құж қараның бірі: «Қаппайды. Кете бер!» – деп күжілдеді. Шәуілдектер шоғырының шуылы бірден бәсең тартты. Қарауылдың дауысы қатты әсер еткендей. Кет дегенді өздеріне емес, сен секілді сілейме-секем сөмпимеге айтқанына ит-күшіктер айрықша ризаланып, сымпың қағады.
Ал мен алға қарата бірер аттап, аңтарыла қаттым да қалдым.
Банктің иттері арасынан баяғы ала күшікті анық танығандай едім.
Сол ғой, сол.
Әлде ол емес шығар деп, сәл қозғалып барып, күдіктене кідіргенімде ше, ала күшік серіктерінен сытылып, бермен қарата бұрылды.
Сол екен ғой, сол. Көңілің босаңсып, кеңсірігің жібігендей.
Бірақ баяғыдағыдай емес. Емес-емес-емес. Деп қатая бастайсың.
Құйрығын бұлғаңдатпайды.
Жалынышты, жасаураған жанарлар жоқ. Басқаланған бәрі де.
Жалпақтау жоқ. Ол жағынан да өзгерген. Бірақ бойы өспейтұғын бәкенелер тұқымы ғой, сәл-пәл ғана қалқыңқы.
Жарбаңдау жоқ. Жылмаңдық бар.
Құдды «жаңа қазақтарша» арақашықтық сақтайды. Жақындамайды-ей.
Жұмырлана майланып алыпты.
Айранымды дорбамнан алып, айнатасқа азырақ құйғым келген. Жоламас та жаламас деп айныдым.
Қоңырқай нанымнан бұрап үзіп, ықыласпен ұсынғым бар-ды. Банктің банкеттерінен, қымбат тағамдар қалдықтарынан тамақтанатын шығар, құрғақ бөлкені менсінбес. Дегендей күбір көмейден түбір тартып, райымнан қайтарды.
Иттер шоғыры шуылдай шәуілдеп, биік банктің арғы бетіне қарай шұбырды.
Құж қараның бірі банкирлер тілінде бірдеңе деді ме қайдам, ала күшік табан астынан шала бүлініп, ал кеп шабалансын. Шынымен-ақ мына маған шыжбалана шаптығып, баяғы досын қас дұшпан тұта, жауыға үріп тұрыпты-ай...
Тұғырсыз, тексіз екен дә. Атаңа ғана нәлет-ай...
Итжемеде қалғандайын қорланбасқа не шара... Аш ішегің ашиды-ай. Тайматасқа жығылмақтан қорқарсың.
Кептелекте иінтірес көліктермен иықтаса ит бүлкекке саласың.
Кеңсеңнен де иттепкі боп шығып ең.
Жалдап тұрар пәтеріңде итырқылжың күтулі.

БАС БАҒДАРЛАМА ТҰРҒЫСЫНАН ҚАРАСАҚ...

БӘРЕКЕЛДІ, БИ БОЛДЫҢ...

Мархабат БАЙҒҰТ.

Біз – саясаткер емеспіз. Біз дегеніңіз – қарапайым ғана қаламгерміз. Біз – саясаттанушы емеспіз. Аздап қана адамтанумен айналысыңқыраймыз. Шығандап емес, шағындап қана шығармалар жазыңқыраймыз. Алайда, айтарымызды айтып-ақ жүрген сияқтымыз. Хал-қадерімізше, әрине.
Мына Мадридіңіздегі мәртебеңізге қаламгер ретінде, қазақ ретінде қалай қуанбасқа?!
Қатты қуандық. Қуанғандар аз емес. Қарапайым адамдардың арасында көбірек жүреміз ғой. Әсіресе, солардың қабақтары жиірек жадыраса дейміз.
«Бәрекелді, би болдың, он алты жасар Қазақстаным!» – деді сондай қатардағы, қарапайым адамдардың бірі Мадрид мәртебесіне орай.
Несін айтасыз, қазекемнің ең мықты мәтелдерінің, бәлкім, басты баталарының бірі: «Би бол, би болмасаң да, би түсетін үй бол». Текті тағылымға, тәрбиеге толы, пәлсапасы тым-тым тереңде жатқан тілек қой бұл!
Біздің Қазақстан бес жылдан бермен қарата бұл жолда бел шешпей белсенділік танытты. Билер түсетін үй бола білді. Енді ЕҚЫҰ-ның елеулі бір биіне айналып отыр.
Бізге былайынша елестейді. Өркениет жолындағы сапарға шыққан көркемниетті Қазақстан дейтін он алты жасар оңды жігіт әйдік әлемнің, ерекше Еуропаның назарына ілігіп, ықыласына бөленіп, екі жылға ерен міндеттеме арқалап, Бала би атанды. Тәңір жарылқаса, жауапкершілік жүгін абыроймен көтерсе, уәде үдесінен шықса, үшінші асуда Бала биіңіз дүние жүзінің көз алдында Дана би боп дәурендер.
Әлбетте, жауапкершілік жүгі өте ауыр. Айтулы ата-бабаларымыздың да Бала би атанғанда, балғын шағында-ақ бір тал шашы ағарып кетеді екен деседі ғой білетіндер. Мына Мадрид мәртебесіне байланысты мәселеңізді һәм білімпаз білгірлеріңіз сараптап-саралайды, дүлдүлдеріңіз даралайды. Саясаттанушыларыңыз таразылап, талдайды. Марат мырзаның Мадридте мәністеген уәделерін санамалап байқасақ, ұзын саны оннан асып тұрыпты. Олардың ішінде 2008 жылы – бір жыл бойы сайлау туралы тапжылмастан істейтін тірлік, БАҚ жөніндегі заңды жетілдіру, саяси партияларға жасалмақшы жеңілдіктер, жергілікті өкілді органдарға орайлас үрдістер, ізгілік пен адамгершілікке қарайлас үдерістер, тағысын-тағылар бар. Жауапкершіліктің ауырлығын айтып отырғанымыз осыдан. Қоғамыңызда қат-қабат қиындықтар, күрделі құбылыстар жетіп-артылып жатыр. Қазақтың намыс туына айналған қайран қаһарманымыз Бауыржан Момышұлы: «Кемістігім жоқ дейтін адам – адам емес», – деген екен. Кемістігі жоқ мемлекет те – мемлекет емес. Кемістігімізді көргіміз келмейтін көрсоқырлықтан сақтағай.
Он алты жасар Қазақстан сынды көркем жігітіңіздің арғы тегінің тегін еместігі белгілі. Ата-мемлекеттілік тауарихының өзі ең кемі екі жарым мың жылмен есептелетінін де мойындатуыңыз керек. Еуропаға, күллі әлемге.
Иә-иә, біздің болымды билеріміздің бар-баршасы әуел баста Бала би атанған. «Қу дүние жеткізбес қуғанменен. Арам адал болмайды жуғанменен. Жігіттің бәрі бірдей би болмайды. Белдікпен көкіректі буғанменен». Дейді дана халқыңыз бір мұң мәнзелдес әнінде.
Сайып келгенде бар ғой, саяси одақтарыңыздың күллісі керек. Саяси бірлестіктеріңіздің баршасы маңызды. Солай бола тұра, бәрі де – уақытша тірлік. Тіл мәңгілік болмаса, бәрі бекер. Жоғарыдағы оннан аса уәдеге мемлекеттік тіл мәртебесін қоспауға мүлде болмайды! Өкінішке қарай, бүкіл әлемде өз тілінде сөйлемейтін, өз тілінде ісқағаз жүргізбейтін жалғыз мемлекет те – біздің он алты жасар Қазақстан. Осыны ойға салшы, Бала биім, он алты жасар Қазақстаным! Келешек Дана би болам десең, тереңірек тебіренерсің.
Батыл ойлы Бауыржан батырыңыз жоғары, жайлы орынға жаңа отырған жақсы інісіне кіріп, су жаңа креслоны сүйір таяғымен түртіп: «Сен мына мансапты иеленгеніңе масайып манаурама, ертеңгі күні бұл биіктен түсетініңді көбірек ойла!» – деген ғой. Сөйтіп, таяғымен тағы-тағы түрткен ғой.
Жалаң дәріпшілдіктен қашқымыз келеді біздің де. Желпілдей жөнеліп, желпініп жүгіре бермектің кермек дәмі қиындау болмақ. Уа, он алты жасар Қазақстанымыз, көркеміміз! Сен би болдың. Әзірше Бала бисің. Бірақ: «Мінекиіңіз, мен қандаймын!» – деуден гөрі: «Біз екі мың оныншы жылы қай биіктен көрінеміз? Одан кейінгі онжылдықта ше?» Дегенді басымырақ ойлағайсың. Жаңа жүзжылдықтарда жүзің жарқын жүрмекке жазсын.
Сапарың оңынан оралғай, он алтысында би болған көркемниетті Қазақстаным менің!

Жазушы-Жаратқанның жұмбағы, табиғаттың тылсымы. Адамдардың алуан түрлі екендігі сияқты, жазушы жарықтықтар һәм сан қилы сипатта жаратылар

САЙЛАУ ДА ОҢТҮСТІКТЕН БАСТАЛАДЫ

Біз кезінде белгілі ақынымыздың мақамына салып, «Егемен Қазақстан» газетінде «Көктем де Оңтүстіктен басталады» деген мақала жариялаған едік. Сол дүниемізге байланысты талай-талай адамдар телефонмен қоңырау шалып, пікірлерін білдірді. Бетпе-бет кездесіп қалған көптеген кісілер алғыс айтты. Тіпті хат жазуыңыз қойылып кеткен мына заманда бірқатар сәлем жазбалар да алғанымыз рас.
Міне, енді «Сайлау да Оңтүстіктен басталады» деп отырыппыз.
Сайлау туралы неше алуан пікірлер айтылады. Жазылып та келеді.
Сайлауды адамзаттың Абайы да сынаған.
Сайлауды немістің ішіндегі қазақ боп кеткен бауырымыз Герольд Бельгер де сынайды.
Сайлауды бәріміз де сынаймыз.
Бірақ қаншама қараүзген қуатты мемлекеттеріңіз де, айдарларынан жел ескен алпауыт елдеріңіз де, небір өркениетті дейтін жұрттарыңыз да, өзіміз көркемниетті деп сүйетін Қазақ елі де – сайып келгенде, күллі әлеміңіз әзірше демократияңызды жүзеге асыру жолында сайлаудан өзге әдісті, сайлауыңыздан басқа таңдап-талғауды, сайлаудан озық саралап-сараптауды ойлап таба қойған жоқ. Сондықтан сайлаудың кейбір жақтарын жүдә Һәм жақтырмасаңыз-дағы, тіпті дауыс бермегеніңіздің өзіңде, осынау оқиғадан оқшауланып өмір сүре алмасыңыз аян.
Ал, биылғы сайлауыңыздың жөні бөлекшелеу, жосығы ерекшелеу болғанын жоққа шығармассыз. Қай басылымға назар жықсаңыз да, бәрі дерлік ұлы Шәкәрім қажыңыздың: «Бұл ән – бұрынғы әннен өзгерек» деген мақамына салып мақала жазбақтан, терең ойшылыңызға ұқсаңқырай тақырып қоймақтан жаңылмады. Айналып қана кетейін абыз-ақын атаңыз бұл жолы да осылайша керемет көмектесті. БАҚ-тардың шәкәрімшілдігі бірқатар партияларыңыздың шікәмшілдігін де шідерлегендей.
Ата Заңыңызға алдын-ала енгізілген өзгерістердің ең өзектісі Парламентіңізге депутаттардың партиялық тізім бойынша сайланатындығы еді. Қазақ елінің тыныс-тіршілігін мүмкіндігінше демократияландыру бағытындағы тарихи қадамды, тәуелсіз мемлекетіңіздегі саяси жүйенің сарабдалдықпен сапалана түскенін, шынайы жаңғырып-жаңармақтың баспалдағындағы бірегей биіктерге қарата және бір батыл қадам басқаныңызды сезінгеніңізде, әрине Шәкәрім шайырдың әуен-әуезі бойыңызды баурайды, ойыңызды тербейді.
Сонымен сайлауыңыздың дүбірлі бәйгесі ә дегеннен-ақ Оңтүстіктен басталған да кеткен.
Біз бұған анау айтқандай таңырқамаған сыңайлымыз. Алайда мақтана марқайғанымызды жасыра алмаймыз. Мән-мәнісі жоғары жағдаяттардың, елеулі оқиғалардың алдында көп адамдардың осы біздің ыстық жақтан, қара шаңырақтан, көне кенттерден сәуле сіміріп, нұрға бөленіп, сәт сапарға шығатыны бұрыннан-ақ белгілі.
Осы жылдың бастапқы тұсынан бастау алған «Ұлысымның ұйытқысы – Оңтүстік» акциясында ше, Торғайда туып-өскен Қазақстан Мемлекеттік сыйлығының, сондай-ақ Кафка атындағы халықаралық әдеби сыйлықтың лауреаты Төлен Әбдік мырзаңыздың өзі: «Біз, бәріміз де – осы Оңтүстіктенбіз!» – деген. Сол акцияның көктемгі кездесуінде Әбдіжәміл Нұрпейісовіңіз де, жазғы жүздесуде Әкім Таразиіңіз де сол сөзді өздерінің өзекті әңгімелеріне арқау еткен.
Сайлау алдындағы насихат науқанының тұсауы кесіле бере-ақ сіздің Оңтүстігіңізге саяси партиялардың серкелері сау ете қалған. Шымкентіңіздің шыжып тұрған шіліңгір шілдесінде әуежайыңыздан түсе сала топырағыңызға тәу еткен.
Сайрамды сапарлаған, сана саралаған.
Түркістанға тартқан, толғанған.
Отырар мен Ордабасыда ойланған.
Сөйтіп барып барлық партиялардың өкілдері Оңтүстіктің қалалары мен кенттерін, ауылдарын түп-түгел аралауға кіріскен. Тіпті олар бармаған қыстақ қалмады десек, онша артық бола қоймас. Шынтуайтына келгенде, қандай партияның қай адамына да, насихатшысына да, үгітшісіне де, әншісі мен жыршысына да бірдей ыңғайлы, тепе-тең, кең мүмкіндіктер жасалды. Бірер саяси ұйымдардың кісілері бұлай болғанына шынымен-ақ таңырқап, қайран да қалыпты деседі.
Өздеріңіз де байқап, бағалап, талдап, таразылап қарадыңыздар ғой, бүкіл республика көлемінде, оның ішінде Оңтүстікте де, жеті партияның да жарнамалары жарқырай, жан-жақты көрінді. Бұған һәм БАҚ-тың барлық түрлерінде тең мүмкіндік туды.
Әрине, насихат науқанында, жарыс барысында кілтипандар да, мәселенки, асыра сілтеу, артық айту, кемсіту деген сияқтылар да кездеспей қалмады. Сөйте тұра саяси реформаның, Ата Заңға енгізілген өзгерістердің жемісі айқын аңғарылды. Текетірестерден гөрі түсіністік, ырың-жырыңдар мен ырду-дырдулардан гөрі ықпалдастыққа, ынтымақтастыққа ұмтылыс, парызды пайымдай білмек парасатына, саяси салиқалылыққа бір табан жақындай түскендік байқалды.
Сайлау қарсаңында сіз қарымды қаламгер хакім, озық ойлы әкім Мұхтар Құл-Мұхаммед мырзаның «Арғымақ, сені сақтадым...» деген толғанысын оқыдыңыз. Сол кісі: «Алдағы бәйге – жалы күдірейген, кекілі төгілген, шоқтығы биіктеген небір қағылез бас, құйма тұяқ, бота тірсек, құлан құйрықтардың үзеңгілері сартылдап, ауыздықтары қаршылдап, саясат бәйгесіне түскен күні», – деп жазды ғой.
Мінекиіңіз, сол бәйгеңіздің алғашқы қорытындылары да белгілі боп тұрыпты. Сайлау күнінің қоңыр салқын түнінде, Оңтүстіктің алқаракөк аспанында жарық жұлдыздар жарқыраған сәтте Шымкентіңіздің орталығындағы ұлы бабаңыз Әбу Насыр Әл-Фараби атындағы алаңда айтулы жиын өтті.
Оңтүстік Қазақстан облысының әкімі, «Нұр Отан» партиясы облыстық филиалының төрағасы Өмірзақ Шөкеев: «Жеңістің бәрі жақсы. Дегенмен, ерен еңбекпен, шынайы тер төгумен, халқымыздың игілігі және тәуелсіздіктің баяндылығы жолындағы нақтылы істермен қол жеткен жеңістің жемісі айрықша», – деді сайлаудың ертеңіне.
Шынында да Шымкент шаһарының шілде мен тамыздың өзінде наурыз бен сәуірдегіден бетер гүлге бөленіп, көшелерінің бойында көк желкілдеп тұрғанына тұрғындардың өздері таңданып, қонақтары қайран қалады қазір. Шымкент шымданып, өзінің атына лайықталып келеді. Ондаған жылдардан бері жолдары да енді ғана сапалы жөнделе бастады-ау...
Сөйтіп, сайлауыңыз да өтіп үлгерді. Оның Оңтүстіктен басталғаны ақиқат. Жеңіске жеткен саяси партияның өнегесінен, нақтылы, ізгі істерінен үлгі алып, үйрене отырып, жеңіліске ұшырағандарының да текті тұғырнамаларынан, байсалды бағдарламаларынан, жан-жүректен шыққан ой-пікірлерінен ұлттық мүддеге, мемлекеттік міндетке, елдік мақсатқа, ынтымақ-ықпалдастыққа қажеттілерін қасиеттей біліп, парасаттылықпен пайдаланбақ ләзім.
Конституциялық жаңғыру жүзеге асты. Жаңа жүйемен дауыс бердік. Ашық және шынайы жарысқа жол ашылды. Қуанасыз бұған, жаныңыз жадырайды. Жеңіс құтты болғай, жемісі мол болғай дейсіз.
Иә, сайлау өтті. Сабақтары бар.Тағлымдары мол. Әттегенайлары һәм кездескен шығар. «Тойдың да тамашасын бақпа, тағылымын бақ», – деген емес пе қазақ?!
Алайда алаң көңілдер аз емес, ағайын. Сайлаушылардың әрқайсысы өз таңдауын жасады. Өз жүрегінің қалауын білдірді. Сол арқылы таяудағы тағдырын, болашағын айқындай түскендей сезінді. Бірақ бәрі керемет деушілік кері кетушілікке апарар. Шәкәрім қажы солай мезгеген ғой. Сайлаудан кейін де өмір барын кейбіреулердің мүлде ұмытып кететіні де өтірік емес. Сайлау тұсындағы сөздерін жадынан мұқым сызатын депутаттар да болады. Бәйгеден озғандардың бәрі бірдей Мұхтар Құл-Мұхаммедтің мақаласындағыдай арғымақ боп шыға бермейді ғой. «Конституциялық жаңғыруға, сайлау жүйесінің жаңаша тұрпатына саймын ба, соларға және халықтың үміті мен сеніміне лайықты еңбек сіңіре аламын ба?» Міне, депутаттардың әрқайсысы осыны ойланып, жарғақ құлағын жастыққа тигізбей толғанбағы ләзім дүр.
Сайлаушылар алаң болар мәселе баршылық. Көп көңілде уайым тұр. Экономикалық тәуелсіздік нығая түсуде, саяси реформамыз жемісін беруде. Өкінішке қарай, рухани тәуелсіздігіміз әлі әлжуаз. Мемлекеттік тіліміздің мәртебесі төмен күйде қалып отыр. Бүгінгінің белгілі ойшылдарының бірі, ғұлама Ғарифолла Есім: «Бар жақсылықтың жауы – сыбайластық. Бұл алға басқан қадамдарымызды бір сәтте жойып жіберетін аса қауіпті құбылыс», – дейді. Жоғарыда келтіргеніміздей, «Егеменде» жарық көрген «Көктем де Оңтүстіктен басталады» деген мақаламызда біз де: «Қанағатсыздық пен қайырымсыздық кеуделерінде қойындасып түнейтін тойымсыз обырлар мен жебірлер, сатқындар, опасыздар көбейіп барады. Ерен тұлғалардың құныққан өрен-жарандары ұлтымызға, тілімізге, тәуелсіздігімізге қауіп төндіруде», – дегенбіз. Шіркін-ай, өзіңіз елестетіңізші: еліңіз ерен тұлғаларға тіпті де кенде емес қой! Күйініштісі: сол ерен тұлғаларға ерекше шынайылықпен көмектеспек орнына олардың өздеріне ғана емес, жер-жердегі лайықсыз өрен-жарандарына дейін жандайшаптана жарамсақтанып, жағымпаздық жасау арқылы кесепаттарға кесел жамайтыныңыз да жоқ емес-ау, ағай-е-е-ен... Өжең-өңмең өзімшілдіктен мемлекетшілдік биігірек болмаса, болашақ бұлдырланбақ.
Саяси сынақтан абыроймен өттіңіз. Осылай демекке құқыңыз бар.
Сайлаудың барша сабақтарынан тағылым ала білейік енді. Санамыздың сапасымен оянайық. Сайлаушылар да. Депутаттар да. Бар-баршамыз да.
Жеңістер құтты болғай. Ұзағынан сүйіндіргей.

САУЫТБЕКТІҢ САБАҚТАРЫ
Сауытбек Абдрахманов.

ТІЛШІ ҚОҢЫРАУЫ ЖӘНЕ БІЗ

Өзім он жыл, он ай қызмет істеген «Оңтүстік Қазақстаннан» қоңырау шалынды. «Аға, «Бүгінгі сөз» айдарымен жарияланған мақаланы оқыдыңыз ба?» – деді тілші келіншек. «Оқығанда қандай? – дедік біз. – А.Бекназарұлы жазыпты. Маңызды мәселе көтеріпті. Өкінішке қарай...»
Одан әрі әлгі қарындасымыз: «Неге өкінішке қарай дейсіз? – деп таңданды. – Зейнеткерлікке жасы жеткен, түрлі-түрлі салалар мен буындардағы ірілі-ұсақты басшылардың орындарын босатпай отырып алатынын қолдайсыз ба, немене?»
«Жо-жоқ! Қайта газеттегі мақаланың мәнісін қолдаймыз, – дедік біз. – Өкінішке қарай, бастама көтере алмайтын боп тұрыппыз дә».
«Түсінбедік, – деді қарындасымыз. – Қандай бастама еді ол?»
Оқырман да онша ұғыныңқырамай қалған шығар, төтелей тікесіне көшелік. Облыстық газетте «Қартайғанда зейнет бер». Осынау мақал елдің бәріне бірдей жаға бермейді...» деген тақырыппен кей кісілерге ұнамайтын мақала жарияланды. Өте ділгір жағдаятты қозғаған. «Басшылар сіздің тәжірибеңіз керек деп жатыр, зейнеткерлікке шығармай қойды» деп, тиісті жастан асып кеткенімен, жастарға креслосын қимайтындар аз емес. Қай тарапта, қандай салада болсын, толып жатыр. Есесіне, небір қабілетті, қарымды, қажыр-қайраты асып-төгіліп тұрған, талантты жас кадрлардың талабы қайтып, тауаны шағылып, уақтылы ашылмай қалып қояды.
Осыдан үш жыл бұрын Ақпарат министрлігінің жергілікті басқармасы қысқартып, жұмыссыз қалдық. Республика бойынша барлық облыстарда тіл басқармалары ашылатын боп, облыс басшысы: «Үйде өкпелеп жатырсыз ба? Тіл басқармасында сіз істемегенде кім істейді?» – деді. Келдік.
Құдай қаласа, келесі жылдың мамыр айында, өзімізше бір бастама көтеріп, әлгі белгілі жасыңызға дәл толған күні зейнеткерлікке шықсақ деп едік. Жоғарыдағы «бастаманың» мәні осытұғын.
Әрине, кімге де болсын, үлкенді-кішілі бастыққа немесе директорға, т.б. және т.т. орын босатып кете салу оңай емес. Біздің тілдерді дамыту басқармасы – ең кішкентай мекемелердің бірі. «Тілім-тілім деп, тілім-тілім боп» жүріп, биіктемін деп те, биліктемін деп те, шенеунікпін деп те сезінбеппіз. Сонда-дағы, шайлығы мен байлығы болмаса да айлығы бар, шағын да болса темір көлігі бар дегендей... Бір жылдары Анарбек Орманов қала әкімі боп тұрғанда ше, алдына кірдік. «Анеке, облыстағы әкімдерге үлгі көрсетіп, тегіңізден «-ов» дегенді алып тастаңыз, бастама болсын», – дедік. Анекең күліп: «Маха, өзгелер өзге нәрсе сұрап келуші еді, сіз...», – деді-дағы, екі апта өткенде төлқұжатын көрсетті. Шынымен-ақ «-овты» алып тастапты. Сөйтіп, құжат жүзінде жазушылардан біз, әкімдерден Анарбек Орман облыс бойынша бірінші боп тегімізден «-овты» алып тастағанбыз. Ал, үйдегі жеңгелеріңіз сонда: «Қала әкіміне кірген екенсіз, екі әріп сұрағанша, екі сотық жер сұрамадыңыз ба?» – деген. Ол кісі сіз деп сөйлейді бізді. «Облыс әкімдерінің маңайындасың ғой», – деп қызығатын қаламдастар да аз емес. Бірақ сол әкімдерге өздері шақырмаса, өздігімізден кіріп көрмегенімізге, жеке басымызға бірдеңе сұрап көрмегенімізге біреу сенер, төртеу сенбес.
Алайда, Алла жазып, алдағы көктемге аман шығып, мамыр соңына таман пайғамбар жасына жетсек, көкейдегі ойдан қайтпақшы емеспіз. Зейнеткерлікке шығарып саласыздар.
Әлгі қоңырау шалған тілші келіншекке осыны мағлұмдадық. «Кешіріңіз, аға, – деді қаламгер қарындас. – Мен сіздің жасыңыз... жақындап қалғанын білмеппін. Газетіміздің белсенді авторы ретінде әлгі мақалаға пікіріңізді ғана сұрап едім...»
Тілші қарындастарға жасырақ көрінетіндігімізге һәм ризамыз ғой.

Уәлаятқа кезекті әкім тағайындалды.
Бұл өзі Талшын сұлтанатындағы аса ірі әрі тым күрделі аймақ еді.
Жаңаны жатырқамайтын елгезектігіне қоса елгей теңгедей ескілік бүркіп тұратын жақтары жетіп-артылады.
Ішке бүккен інжәпиялары аз емес.
Елбең-жалбаңдығы тағы бар.
Кей реттерде енсағағы қабынған малдай енжар тартар.
Әкімдіктің ноқтасын киген кісіңізге осындай-осындайларды түгел ескеріп, әбінауат қауынның пәлегіндей нұрлы-нәзік жіптерді де жаңылыспай таба білмек ләзім дүр.
Мұстақыл мемлекетіңізге мәшһүр болмаса дағы, өңіріңізге танымал саналатын жазбагер Заршынның зерделеуінше, Талшын сұлтанатының тарихы тереңде жатыпты. Алайда айналайын тауарихшыларыңыз ұлтыңыздың тағдыры мен талайын шынайылап жүйелемекке жүдә жоқ. Айналып қайта, оралып тағы шектеулі, шеңберленген шікәмшілдіктің шиырларынан шықпайды. Тайпа-тайпалма шеңберлер ішінде ғана заулай зырлайды.
Зарланған Заршын зырлайтындарға бөгесін бола алмасын аңғарғалы қашан. Бәрін қойып, бүгінгіні қаузауға көшкен. Баршын аталатын астанасы бар Талшын дейтін тәуелсіз сұлтанаттың тағдыры осы заманғы әкімқараларға тікелей тәуелді есептелетіндіктен, ендігі жерде солар хақында ғана қалам қозғамаққа кеткен.
Айтпақшыдай ше, мәңгілік тақырып дейтұғын махаббат мәселесін мұң-мұнара соққандай-ақ мәністеп бақты ғой. Бірақ кейінгі кездері бұл бағытта да өзін ерінгүлге емінген есінек шөптей, ебедейсіздеу сезінетін боп барады.
Наршын уәлаятының тұңғыш әкімі егемендіктің екінші жылында тағайындалған болатын-ды. Отаршылдық бұғауынан үш жарым ғасырда әрең босанған Талшын сұлтанаты талаурай талықсып барып, шалажансарлық пен шадыр-шәлкестіктің арасында аласұрды. Басшылары баж ете қалатын, шаруалары шаж ете қалатын ұжымдардың баршасынан береке қашты, бірсін-бірсін тоналып, тарауға таянды. Бар дүние таразыға түспей, таражға кетті.
Тонағандар шайқақтады.
Тоналғандар шайқалақтады.
Талшыныңыз толайым-тұтас теңсетіліп, тәлтіректеді.
Наршыныңызға не жорық?!
Заршыныңыз өстіп-өстіп өрнек тізіп, жылнамашылығын жалғастырды. Қойындәптер арқылы.
Алғашқы әкім ғалымтұғын. Ғылым мен нарықты ұластыра ұштастырып, уәлаятты ұшпаққа ұшырып шығармақты көздеген. Рыноктың заңдылықтары бәрін риясыз реттемек дегенге иланымы ересен еді. Қай салада да, қандай бағытта да сол ұстанымынан танбады. Ғалымдығына басып бақты. Израиль патшалығынан егінжайды тамшылатып суармақтың тәсіл-тәжірибесін әкелді. Онысын уәлаяттың елі де, жері де онша қабылдай қоймады. Иланымы да, иманы да күшті сол кісіңіз, обалы не керек, талай-талай тірмізік тірлікке от бере білгентұғын. Алайда айнала-төңірегіндегі имансыздардың көптігінен көз тұнатын-ды.
Екінші әкімді Заршын жазбагеріңіз «жалын әкім» деп атады. Үшінші әкімді «алым әкім», төртіншісін «арын әкім» деп жазды бұл. Қойындәптеріне.
Қоңырқай қойындәптерге түскен өрнектерінде «дарын хакім» деген ұғым да бартұғын. Бір белгілі білімпаз ағасы: «Әсілі, әкімдердің дарынды болмағы міндетті емес. Дарынды хакім сұлтанат басында болса дағы тақияңызға тар келмес», ― деп қыжырта қалжың бұрқақтатқан.
Ғалым әкім де, жалын әкім де, алым әкім де, арын әкім де Наршын уәлаяты басшылығынан анау айтқандай жақсы атпен кеткен жоқ. Солардың бірі хақында:
― Ай, айналайын баламыз алысқа шабатын айшуақ тұлға тұрпатты еді, айналасындағылар аяқтан шалды ғой, ― десті уәлаяттың уәлілері. ― Бәрібір, ол алысқа барады әлі.
Тағы бірі кадр таңдаудағы қателіктері мен қанағатсыздығынан омақаса құлады десті.
Кезекті біреуі ала қойды бөле қырқып, жүнге жарымаған сыңайлы. Жұрт не демейді, жарлы-жақыбай не жемейді. Дегенмен...
Заршыныңыздың қойындәптерінде тек уәлаят басындағылар туралы ғана емес, аймақтар мен шәһарлар әкімдері жөнінде де жадынамалық жазбалар аз емес-ау. Мәселенки, алыс қиырдағы аймақтың басшысын былай суреттейді: Ұйымдастырушылық, талапшылдық қабілеті аса жоғары, жұртшылық арасында байырғы, танымал тұлға ретінде белгілі. Өжең-өңмең өлермен, өршіл. Сөз сөйлегенде, үйіріп әкетер бейімі күшті. Кезінде көптеген мекемелер мен аудандарды басқарған. Аймақ ауылдарының тозып бара жатқандығын ескеріп, елеулі шаралар атқарған боп көрінуге тырысар. Жоғарыдағы орындар алдына өзекті мәселелер қойып жүр. Нәтиже де жоқ емес. Әйткенмен, қоғамдық пікір ауанына қарағанда, көп реттерде өзімшілдігі мен өркөкіректігі дендеп кетеді. Өзін-өзі әсірелей насихаттау, БАҚ-та көбірек көрінбек жолда ештеңеден аянбау, даңққұмарлық жағы басым. Аймақ аумағы тарлау көрінетіндей ыңғай танытушылығы айқын аңғарылады.
Уәлаят орталығына жақындау аса ірі аймақтардың біріндегі әкім мінездемесі мына мәнзелдес: Сырттай сыпайы, қарапайым көрінеді, жүдеу-жадау киінеді. Ешқашан дауыс көтермес. Өзге ұлттың ұстыны саналар ерен тұлғаның туған-туысы ретінде, сол кісінің ықпалымен ғана әрекет етер кадр ретінде рейтингінде ала-құлалық бар. Кей пікірлерді сараласаңыз, бұл әкіміңіз үндемей, «сүмірейіп жүріп-ақ» бірталай нәрселерді көзінен тізіп, көп дүние қаттап қойған. Қалалардан қарастырған қымбат бағалы үй-жайлары, диірмендері, шеберханалары мен асханалары, үлкенді-кішілі кәсіпорындары, өзгелердің атына аударған құнарлы, суармалы жерлері жетіп-артылар. Күндердің күнінде басқа да бауырлар секілді өзге өңірге өзгеше берілген көңілмен көші-қонын аударар. Аймағыңыз аймалай сүйіп-құшып, дүние-байлығының титімдейіне де тимей, қимай-қимай шығарып салар.
Шеттеу орналасқан, бірақ бірегей тарихи орындары мол кенттің басшысы былайынша сипатталар: Негізінен көбірек ізденгісі, ертерек өскісі келетін әкімдер қатарында. Бұрын орындаушылық орында көбірек болғаны білініп тұрады. Жұртшылықтың алдында пайымды пікір қозғап, байыпты ой айтуға шебер. Бірақ кенттің экономикалық және әлеуметтік-мәдени жай-жағдайын терең талдап, болжамдар жасауда бұралаң-бұлтаңы басым. «Көсемдер» мен «жесемдердің», обырларға сүйеніп, тобырларға таянатын топтардың ықпалдарынан шыға алмай, шаршап қала береді. Ірі кәсіпкерлердің бірі, беделді, бай саналатын ағасымен қосып қайраткерлерді жиі-жиі қонақ ету арқылы айып-шамдарын жуып-шаймаққа жуықтау. Ішімдік жағына жақындау.
Иә, осылай да осылай жалғаса береді.
Қайсыбір әкімнің тұсында уәлаяттың елбең-жалбаңдығы ерекше үдей түскені бар. Аса майлы жіліктің басы тү-у биіктердегі ерен тұлғалардың бірінің өрен-жаранына тиген. Қиялес қияпаттыға қоғамыңыз қоғадай жапырылатындай еді. Бір адам бетіне келе алмас. Қиямпұрысыңыздың құнығуы да алапаттұғын.
Бір шошынарлығы сол, бұл кесепатты дертіңіз күллі сұлтанатыңыздағы барша буындарды меңдей бастаған екен дә.
Бірде Заршын жазбагеріңізден «Шұғылашын» атты басылымның батылдау тілшісі сұхбат алды.
Алдымен қоңырау шалды сол тілші.
― Атыңызда «шын» деген сөз бар ғой, аға, ― деді әлгі бала, беті қайтпаған екен дә әлі. ― Әгәрки, шындықты айта алмасаңыз ― сізге серт. Жариялай алмасақ ― бізге серт. Осыдан бар ғой-ә, месел қайтарсаңыздар, Талшыныңыздан да, Баршыныңыздан да, Наршыныңыздан да, сіздің ныспыңыздан да «шын» сөзін алып тастап, басқаша жаза бастамақпыз.
― Келе ғой, шырақ, ― деді бұл да ширығып.
Сонда ғой, жазбагер-жылнамашы Заршыныңыз қайдан шықса, одан шықсын деп, «Ерен тұлғалардың құныққан өрен-жарандары ұлтымызға, тәуелсіздігімізге қауіп төндіруде» деген пікірді дәйектеп, шегелей шегендеп, сұхбат тақырыбын да дәл осылай қоюды өтінгені.
Бала тілшіңіз байсалды жорналшыларша, байыпты түрде алғыс білдірді. Әуелгіде. Сонсоң шыдай алмастан, бұрылып бері, жүгіріп кері, бұның бетінен шөп-шөп сүйді емес пе сонда.
Талшын сұлтанатындағы ерекшеліктің ең мықтысы ― ерен тұлғаларға келгенде ел кенде емес. Мемлекеттің маңдайы кереқарыс кеңтұғын. Ал, ең сорақысы ― құзар биіктегі қаншама ерендердің өрен-жарандары төңірегінде жандайшаптық пен жағымпаздық белең алып, бүкіл дүниенің бүлінуі солардың құнығуынан қабыздап жататынға айналған. Мойын біткен мұны мойындамаққа мұқым-мүлде жар бермес-ті.
Сұхбаты сол күйінде, толық әрі әлгіндей әйдік тақырыппен жариялана қоймас деп ойлаған. Шынайы қалпында шықты да кетті. (Наршын уәлаяты. «Шұғылашын» газеті, 20... жылғы 31 қаңтар). «Диагнозды дәл қойғансың», ― деушілер көбейген.
Содан, неге екенін білмейді, ұйқысы бұзылып бәле болды.
Үш күн қатарынан таңданарлықтай түс көрді.
Бірінші түсі былай еді.
Әлдеқашан сүйегі қурап кеткен әкесі Байшын бригадир мұны бала кезіндегідей Бозшын биеге мінгестіріп алып, баяғы, осы күнге дейін есінде қалып қойған, салқын масақ туралы әңгімесін айтып келеді екен дейді.
― Салқын масақ деген болады, ― дейтін әкесі сақалын саумалап. ― Алты ай қыс аштықтан қиналса дағы, алғашқы артель жұрты көкөзек көктемге сақтаған тұқым бидайды түгел сеуіп, жуаны жіңішкеріп, жіңішкесі үзіліп барып, мамыр-маусымға әзер-әзер ілігер. Сол кезде арпа-бидайыңыз бас тартып, қауызы қамырланар. Бұл тұста кейбіреулердің түйір тарысына дейін таусылып, алғының тамырын, қойжелкектің майсасын қанағат тұтар. Қалқоз бастығы менің Тайшын досымтұғын. Аудан естісе, айдалып кететінін біле тұра салқын масаққа рұқсат берді ғой сабазың. Оның мәнісі мынадай. Бидайдың қоюырақ, қалыңырақ тұстарына ашыққан адамдарды мал секілді жайылдырып жібереді. Қамырлана бастаған масақты теріп алып, қылтанағын қырши тістеп жұлып тастап, қауызды сорғыштап, жүрек жалғайсың. Ашқарақтанып, қылтығымен қоса қылғытқандар қылғына буынып қалады. Тіпті сондайдан өліп те кететіндер кездеседі. Тайшын досым сол бір көктемде былай деген: «Айдалсам, мен айдалайын. Айналайын халқым аман қалсыншы. Байшын досым, сен екеуміз екі жақтан абайлап байқап, қарап тұрамыз. Алдымен алты ай қыстан ұрламайы мен жырламайы арқасында тоғырақ шыққандарды тойдырайықшы салқын масақпен. Қамырлы қауызбен. Түсініп тұрсың ба, Байшын-е-е-ем? Ондай құныққандардың пейілдері қиын болады... Ұқтың ба? Ал, ашығуға әбден көндігіп үйренгендер күте тұрар...»
Мінекиіңіз, Заршын жазбагеріңіз түсім шығар десе, олай емес секілді. Тұп-тура өңіндегідей, бала кезіндегідей, бәрі ап-анық, ап-айқын.
― Ұқтың ба, балам? ― дейді әкесі Байшын. ― Сонда ғой, сол салқын масаққа жіберілгендердің ішінен ашқарақтана қомағайланып, қылтанаққа қылғына буынып қалғандар әлгі ұрламай-жырламайы молырақ болғандардан көбірек кездескенін көзімізбен көрген ек. Шын ашығып шыққандар салқын масақ кезінде һәм сабыр сақтай білген-ді.
Осыны айтқан әкесі өзін-өзі ұмытып, кенет пора-порасы шығып жылайтын еді. Жылап келе жатып, тобылғы сапты, тоғыз өрім қамшысымен Бозшын биенің санынан салып-салып жіберіп, шаба жөнелетін. Биеге тимекке тиіс қамшы кей-кейде мұның санын да соғып сартылдар. Сіресе тістеніп, сыр бермес.
Әнекиіңіз, түсім емес, өңім дейтініндей ғой. Әкесінің тоғыз өрімі шодырайған тізесіне дейін осып-осып өткендей. Ышқына тістеніп, оянып кетті жазбагеріңіз.
Оң жақ саны шымырлай ұйып, ұзақ отырды.
Екінші түсі бұдан да бетер таңданарлықтай. Тақырыбын, яки атын «Үгедей кедей» деп қойып, әңгіме жазуға отырыпты. Тағы да: «Осы менің өңім бе әлде түсім бе?» ― дейді. Қағазын қайта-қайта сипап көреді. Қаламын аударып-төңкеріп, шыркөбелек айналдырып байқайды. Тікірейген төбе шашын ұйпалай сипайды. Ешқандай да түсі емес, өңі сияқты.
Әне, әңгімені жазуға шындап кірісті. «Үгедей кедейдің қатыны бес-алты жылдан бермен қарата алғаш рет төрт қапшық картоп сатып, отбасылық бюджетінің бүйірін томпайтып, қантты молырақ алып қайтқан...» Деп бастады. «Бермен қарата» дегенді жиі қайталап жүргенін, әңгімені қайта көшіргенде өзгерту керектігін ойлап, түсі емес, өңі екендігіне дәлел көбейткеніне одан сайын көз жеткізе түсті. Одан әрмен жалғастырды: «Есін жинағалы ешкі бағатын Үгедей кедей ымырт үйіріле маңырамасын қоралап, үйге кірсе, Үрзада дастархан жасап қойыпты.
Үгедей сонда бүй деді-ай:
― Өлә-ә-ә! Екі жерден қант қойып, дастарханды жүдә жайнатып жіберіпсің ғой-ей!
― Шүкір! ― деді Үрзадасы кіндігіне жетпей тұрған қысқа жейдені төмен тартқылап, тылтиған шалбарын жоғары жұлқып. ― Қонақ шақыратын ахуалға да жеттік. Талай жылдан бері адам баласына ауқат бере алмай қор болдық қой. Бүгін көңіл жетер көршілердің басын қоспақшымын, отағасы. Қарсы болмасаң?
― Қарсылық жоқ... Құдай-ау, тоба. Қонақ шақыруға да ілініппіз ғой, ― деп жанарын жас жиектеді.
― Жылама, ― деді Үрзадасы Үгедейге. ― Жігіт жыламас болар.
― Қайдағы жігіт?! Елуден астық емес пе? ― деді отағасы.
― Елу деген ерунда! ― деді қатыны. ― Жыр-жолбарыс Жәкең бабам жүз жасаған.
― Жүз емес, тоқсан тоғыз. Жә, жарайды, жыламайын. Ішімдік жағын неғымақсың? ― деді Үгедей кедей желкесін қасылап. ― Әлде тыққан-пыққаның бар ма?
― Ойбай, уәлаят әкімі тойдың бәрін ішімдіксіз өткізіңдер депті ғой. Қайдағы тыққан-пыққан?!.
Үгедей кенет тарс кетті:
― Осы сендердің ... Көттеріңе қарамастан, уәлаят әкімінде нелерің бар? Аймақ әкімінде нелерің бар? Тіпті ауылнайда нелерің бар? Қит етсе, әкім-әкім дейсіңдер! Солардың бізге, біздің оларға биттей қатысымыз бар ма өзі? Ай, атаңа нәлеттер-ай, есер елдің емізулі балдарынан бастап, еңкейген ентікпе шалдарына дейін әкімді қыстырмай әңгіме айтпайды-ай!
― Енді, отағасы, оның соншалықты апшып-шапшитындай айыбы жоқ шығар. Ел тізгіні, халық тағдыры солардың қолында ғой.
― Оттапсың! Олардың қолында емес. Өз тағдырымызды өз қолымызға алатын уақыт жетті. Сенің тағдырың анау тегістіктегі егістікте. Картопия мен Колорадо қоңызында. Менің тағдырым секеңдеген сегіз-тоғыз ешкіде... Техас тұқымдас текеде. Бүкіләлемдік деңгейде, жаһанданудың жағдаяттарымен санасып сөйлеу керек қазір!
― Ашу – дұшпан, ақыл – дос, ― деп мәтелдетті Үрзада. ― Жаңадан реңі кіре бастаған дастарханымыздың берекесін кетірмеші.
Сәлден соң шақырылғандар жиналып та қалған.
Отырыс ішімдіксіз-ақ көңілді өткен.
Ертеңіне, ешкілері бұлақ бойындағы жарлауыттың басында секиіп-секиіп тұрар сәтте, бір топ кісі сау ете түскен. Араларында ауылнай бар. Аймақ әкімі һәм жүрген сияқты. Үгедей мен Үрзада, әрине, уәлаят жағын жыға танымас.
― Үгедей көке, ― деді ауылнай. ― Мына кісі ― бүкіл сұлтанатта сый-құрметке бөленген ағамыз ғой, білетін шығарсыз. Ауылыңыз орналасқан мекеннің жартысы мен біраз егістіктерді, жайылым және шабындық жерлерді жекешелендіріп алған. Бәрі заңды, бүгінгі таңдағы талапқа сай. Қағаз-құжаттары әлдеқашан жасалған. Біздің айтпағымыз бұл емес. Сізге арнайы келіп, осыншалықты құрметпен, алдыңыздан өтіп тұрмыз. Тұппа-тура сіздің мына қоржын тамыңыздың орнынан бастап орасан бір құрылыс түспекші. Көп ұзамай көшуге тиіссіз. Соны ескерткелі әдейілеп ат басын бұрдық.
― Қайда көшем?! ― деді төбе шашы мен қос қолтығы және біраз жерлері дуылдай жөнелген Үгедей кедей.
Жұрт тым-тырыстанды.
Сәл секөндтерден кейін сол аяғын сылтып басатын, мән-маңызы жағынан бәрінен салтанаты биік сезіліп тұрған, жаңағы, ауылнай таныстырған дәукен сары жөткіріне жымиды. Жыбырлаңқыраған бетінің ұшын семіз саусақтарымен сипаңқырап қойып, Үгедейге үн қатты:
― Қам жемеңіз, бері қараңыз сіз, ― деді қандай да бір қарсылықты қабылдай қоймас қат-қабат салмақпен. ― Ауылдың тұтас отырған тұсынан телім тілініп берілер. Оның үстіне мына (миығынан мүсіркей жымсиды) қора-қопсыларыңыздың өтеуі еселене төленер.
― Е, бопты онда, ― деді Үгедей кедей шашының арасы шып-шып терлеген басын қасып. ― Өзіміз де сол отыз үйлі көше жаққа жете алмай армандамыз ғой бұрыннан.
― Жетесіз енді. Жетесіз! ― деді әлгі кісі».
«Жетесіз! Жетесін жоғалтқан жұртым-ай! ― деп күрсінді жазбагеріңіз өз кейіпкеріне өзі күйініп, өз шығармасын жазып отырып. ― Жетесіздер жерінен айырылып жатыр шетінен. Басқа амалы да шамалы. Тіпті тұяқ серпері жоқ...»
Түсімде емес, өңімде жазып отырмын-ай деп ойлап қойып, одан әрі жалғастырған.
«Кәмәсия кеткеннен кейін ғана ауыл адамдары араның ұясындай гуілдеді.
― Егістіктерді жекешелендірген деді ме осы жаңағылар?
― Шабындықтарды да қосып айтты ма?
― Жайылымдардан да айырыламыз ба сонда?
― Қой-ешкіміз қайда өреді енді?
― Ойбай-ау, елу сегізінші жылы ше? Хрущев дегеннің сайқал саясатымен жүз жетпіс үйлі ауылымыздың тас-талқаны шығып, осы сайдың табанында төрт-бес түтін қалып еді. Елу жылда отыз отбасыға әрең жетіп отыр ек. Тағы да ту-талақайға түстік пе?!
― Әй, зарламашы, жүдә! Ол қыртылыңа бұл тырқылың ұқсай қоймас. Бәріңнің бір-бір ұлың немесе екі-үш қызың шәрлі жерде. Баршын қаласына дейін барып қалған балдар бар. Далада қалмассың қай-қайсың да. Сайып келсек, бәрің шаһарға емініп, таралғы тебініп отырсың. Асханаға жалғасар жып-жылы әжетханаға кетәрі дейтін бірің жоқсың.
― Иә-иә, қазекемнің келешегі қалада деп жазып жатыр ғой жазғыштар.
― Салсын самсатып құрылысын! Ауыл қалаға айналсын. Айтты емес пе, жаңағы, аяғын сылтып басатын латифундист.
― Пәмилесі қиын екен ғой, а? Қазақ емес пе, немене?
― Латифундист деген термин ғой, қазекемшесі ― жержебір, ― деді оқу өтіңкіреген біреуі.
― Жалама жемге алданған жағал ешкідей сормаңдаймыз дә-ә-ә, ― деп күрсінді екінші біреу. ― Маңырай беріңдер мәймөңкелеп ...»
Заршын зарлана маңыраған жағал ешкінің жағымсыз даусынан оянған.
Үшінші түсі одан да өтіп кеткен.
Әлдекімдер әйдіңгердей тұғырда отырып алып, төменде тізерлеген мұның мұрнынан тартып тергейді-ай келіп.
― Әл-ауқатың нешік? — дейді әлгілер бірнеше дауыспен.
― Әлжуаздау, — деп, әзіл араластыра жауап береді бұл. «Ол жағында шаруалары қанша?» ― деп ойлайды іштей.
― Әдет-ғұрпың, әдептілігің қалай? — дейді-әй тағы да таңырқата.
― Әдеттегідей, ― дейді жазбагер Заршыныңыз. Тамағы құрғап, тілі шымырлай ашиды. Ішінен: «Ойпырай, осындай сұрақ та қойылады екен-ау?! Сонда нендей нысай-ниетпен сұрайды бұлар?» — деп таңданады.
― Шимай-шимай әжімдерің неліктен соншама сансыз көп? ― дейді антұрғандар анталай төмен үңіліп.
― Менің бет-жүзімде бүкіл Орхон-Енесай жазбаларының таңбалары бәдізделген. Баяғыда...
― Не баяғыда?!—деп етпетінен түсірді еңгезердей едіреңбай.
Су шашылды.
Еттүсірім мезгілде есін жиды. Жауабын қақала-шашала жалғастырған жазбагеріңіз:
― Баяғыда, әскер қатарында болғам, Орхон-Енесайда жүргем,― деді тұғырдағыларға тайсалмай қарап.
― Оттапсың! — деседі биіктегілер. ― Бізді мазақ етіп тұрсың!
― Тұрғам жоқ, тізерлеп отырмын ғой, — дейді бұл .
― Әзіліңді кесіп, оспағыңды осып жібереміз біз!
― Біздерің кім?
― Әй, жазбагер сорлы! Сұрақты біз қоямыз, білдің бе? Біз тергейміз!
― Қандай тергеу? Нендей сұрау? Пікір алысу емес пе мұнымыз?
Кезекті соққы қаттырақ тиді.
Есін жиюы еттүсірімге емес, етпісірімге созылғандай.
Ешкінің иісі бұрқыраған Үгедей кедейіңіз Заршын жазбагеріңіздің басын сүйегендей.
Әлгі ауылдағы жағал ешкілер секіруден шаршап, секиіп-секиіп тұратын жардың жоғарғы жағынан дардаң-дұрдаң етіп біреу шыға келсін.
― Сіз кімсіз?—деді оған жаңағы сұрақ алушылар.
― Көрмей тұрсыңдар ма, немене?! Мен — осы уәлаяттағы, қала берді бүкіл сұлтанаттағы орасан зор Олигархпын! — деді ол. — Неменеге мына жазбагерді жазаға тартып, құртып жібермей, әлдеқандай ғып әлдилеп, тербетіп, емірене тебіреніп отырсыңдар, а-аһ?! Мен "Талшындарыңнан" да, "Баршындарыңнан" да, "Наршындарыңнан" да, мына "Заршындарыңнан" да "шын" дегенді алып тастаймын. Алдырып тастаймын. Ондай ұғым бұдан былай болмайды! Бұл уәлаятта да, бүкіл сұлтанатта да! Құрыңдар бәрің!
Талтая дардиып тұрды. Басқан жері солқ-солқ етеді.
Лаңнан шаң көтеріп, маң-маң аяңмен Латифундист көрінді.
Оспадарсыз Олигарх пен жержебір Латифундист құшақтаса сүйісіп сәлемдесті. Бірін-бірі иықтарынан ұрғылай ұғынысты. Қолдарын қайталай алысып, алақандарын сарт-сұрт соққыласты.
Кенет екеуі бара-бара зорайып, тау мен даланың тұтасар тұстарындағы тегістіктерді дар-дұр айырды кетті, айырды кетті. Жыртылған жерлерден дарқоңыр үйректер пыр-пырлай ұшып, жанұшыра қалбалақ қағады. Қарғалар қуана қарқылдайды. Халықаралық тілде: «Оли-оли! Гарх-гарх!» ― деп, қарқылдайтындай. «Лати-фун-дист», ― деп күбірлесетіндей. «Жазбагер» деген сөзбен құйрықтарын да сүртпес.
Әлгі екеу ентелей келіп, бұған бажырайған.
― Екеумізді бірдей мұқата жазып жүрген мына міскін ғой, ә?! — деді Олигарх.
― "Зары" қалсын, "шынын" шырқыратып, құрдымға батырамыз, — деді де Латифундист мұның қылқа мойнын мытып-мытып жіберді.
"А-а-а-а!" — деді жазбагеріңіз, жанұшыра. Үнін ешкім естімеді. Ең құрығанда Үгедей кедей де көрінбеді.
Олигархыңыз бір жағынан, Латифундистіңіз екінші жағынан үңілісіп, мұның қойнынан қанын сорғалата әлденені суырып алды.
Жаны шырқыраған жазбагеріңіз оның мүмкін қойындәптер, бәлкім басқа бірдеңе екенін ажырата алмай азаптанған.
Дар-дар айырыла жыртылған дарыны ма екен әлде...
Әуелгі әуенінен жаңылған жазбагеріңіз өңім емес, түсім болса екен деп шын тіледі Жаратқаннан.
Шошып оянбаққа да шамасы жетпеген...

ҚАЗЫҒҰРТҚҰНАР ҚАЛАМГЕР, ӨГЕМӨРІСТІ ӨЛЕҢДЕР...

Оны оқушылардың облыстық айтысына қатысып, бас бәйгені жеңіп алғанда алғаш рет көрген едім. Кейіннен Қожа Ахмет Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университетінің филология факультетінде оқып жүргенін естідім. Оқта-текте ақындар айтысына қатысатын, анда-санда өлеңдері жарияланып тұратын.
Ақындар айтысына қатысса да, үлкенді-кішілі басылымдар беттерінде бірді-екілі жыры жарық көрсе де, елең ете қалар едік. Осы оғланнан, бұйығылау көрінетін биязы баладан бірдеңе шығады-ау деп, жүрегіміз лүпіл қағатыны рас-тұғын. Монтиғандау, момындау сезілгенімен, бұ баланың бойында, жуастау жаратылысында әлдебір жұмбақтық жасырынып жататыны һәм байқалмай қалмас-ты. Өзі өзеуреп тұрмаса-дағы, сөзі сезгірлікке толы келетін. Қазекем «Тұлпар түрін жасырады» дегенді бекер айтпаған шығар.
Облыста тұрамыз ғой, түрлі-түрлі іс-шаралар, айтыстар, мүшәйралар, конкурстар мен байқаулар өтіп жатады. Барлық аудандар мен қалалар, олардан шыққан талапкерлер мен таланттар бәйгеге түсіп, өзара жарысып жатады. Бөлекше таудың баурайынан, Қазығұрттың қапталынан қара үзіп, пәлендей біреудің ерек бөлекшелене бермейтіні іштей ойландырып қоятыны да жоқ емес-ті.
Кенет көркем сөздің көкжиегінде, қазақ прозасында Нұрғали Ораз есімі пайда болды. Ол туралы проза шеберлері, сөз зергерлері, ғажайып суреткерлер Шерхан Мұртаза мен Дулат Исабекұлы сүйсіне сөз қозғап, қуана сүйініп, сүйінші сұрағаны мәлім-дүр.
Кенет қазақ өлеңінің кенеркөгінде, ұлт поэзиясының әсем әлемінде біздің Бақытжанның есімі, ақын Алдиярдың аты да атала бастады. Әдеби қауым, өлең өрісі жайында сыр шертер сөзгерлер Бақытжан Алдиярды осы күнгі, республика көлеміндегі үш-төрт үздік таланттың, дара шыққан дарындардың қатарында атап жаза бастады. «Е, бәсе!» - десті өлеңсүйер жұртшылық.
Кейде жол түсіп, Алматыға барамыз, Астанада боламыз, Қарағандыда, Өскеменде, Оралда жүреміз. Барлық жерде біздің Бақытжанды, оның өлеңін сұрайтындар кездеспей қалған емес. Өлең оқылмайды деген сөз - өтірік сөз. Қазақ өлеңі, қазақтың талантты, дарынды ұл-қыздарының өлеңдері өгейсіп, оқырмансыз қалмақ емес. Кейде, қарап отырсақ, барлап байқасақ, мың оқырманға татитын бір оқырман да болатыны бар. Жақында ғана жолымыз түсіп, Қарағанды облысын араладық, арнайы семинардың қалада, аудандарда өткен іс-шараларына қатыстық. Қалада үш-төрт жас жігіт, ауданда бірер қыз біздің Бақытжан туралы сұрады, оның жыр жинақтарын салып жіберуімізді өтінді.
Бақытжан Алдиярдың кітаптары көп емес. Пышақтың қырындай ғана қос жинағы жарық көрді. Өзі пәлендей бір кездесулерге, кештерге, жүздесулерге құмар да емес. Биязылау жымиып, кейде онысы ащылау күлімсіреуге, миыққа әжім тастап кетер мысқылды күлкіге ұласып, бұйығылау, біртоғалау күйінен танбастай көрініп, жүріп жатады. Алайда, Алдиярыңыз ай қарап, қызық қуып, жай қарап жүрген жоқ. Жыр жаратып жүр.
Мен оның шығармаларын шыдамсыздықпен күтіп, көбірек оқығым келіп жүретіндердің қатарындамын. Біз Бақытжанмен бірге жұмыс істейміз, бір мекемеде мемлекеттік қызмет атқарамыз. Баяғыда, осыдан он жылдан астам уақыт бұрын мен оған: «Сен айтысты (ақындар айтысын айтып отырмыз) біржола қойып, жазба жағымен болсаң қайтеді?» - деп едім. Менің сол сөзім әсер етті ме, өзінің һәм ішінде жүрген жағдаят па, кім білсін-ай, кім білсін, біздің Бақытжан содан соң ақындар айтысына қатыспады. Қатыса қояйын деп қызбаланбады. Айтыстың да өзіндік өзгеше орны бар болар, ұлтымыздың қайталанбас қасиеті шығар, алайда, айтысыңыз басқа да, өнер ретіндегі жазба өлеңнің жөні мүлде өзгеше ғой. Айтыстың айрықшалықтарын мойындай тұра, көркем құнарлы жалқы ғана жырға айырбастай алмайтынымыз рас қой, кейде...
Кейде Бақытжан Алдиярға айтысты қоя қойсаңшы деп ақыл айтып, обал жасадым ба деп те ойлаймын. Шынтуайтына келсек, оның айтыскерлік таланты да осы күнгі жеті-сегіз мәшине ұтқан айтыс ақындарынан бір мысқал да кем емес-ті. Осы уақытқа дейін жеті-сегізге жеткізбесе-дағы, үш-төртеуіне ие боп үлгерер еді. Амал нешік, Алдиярыңызда айтыс ақыны емес, жазба шайыр болғандығынан, бір мәшине де жоқ қазір.
«Өкінбе, өлең жарат!» - дегенді үнсіз ғана ұқтырып, ұрсамыз-ай оған. Тілдерді дамыту басқармасының тірлігі оңай емес, ақын жігітіміздің өз сөзімен айтқанда, үнемі «тілім-тілім деп, тілім-тілім боп» жүрсең ғана жұмыс ілгері жылжиды. Жұмыс бабында ақынды аяуға да, аялауға да титімдей жағдай жоқ. Жер-жебіріне жетеміз, өзгелерден артығырақ талап етеміз. Кейде қатты кетіп қалатынымыз соншалық, ақынымыз сұрланып, жүдеуірек жүзінен қан-сөлі қашып, қалшыл буады. Шыдайды. Шыдай алмастан, бір мәрте кетіп қалып, қайта оралғаны да бар. Амал жоқ, сырттай қарағанда басқаша көрінер мемлекеттік қызмет, оның ішінде тіл тіршілігі қатал да қатқыл стильді қажет етеді.
Міне, Бақытжан Алдиярыңыз: «пышақтың қырындай емес, қалыңдау кітап шығарсам деген ойым бар, мүмкін болса, алғысөз жазып беріңіз», - деді жақында.
Ойланып қалдым.
Ойланып отырғаным – осы. Осылар. Тағы не айтсам екен? Жақында және де Алматыға барғам. Жиналысқа. Әдебиет жайында, өлең туралы емес, басқа бір басқосу еді ол. Көшеде Маралтай ақын кездесіп қалды. Кәдуілгі Маралтай Райымбекұлы. «Біздің Бақытжан қалай?» - дейді амандасып үлгермей жатып...
«Аға, Бақытжандарыңыз жазып жүр ме? Жаңа кітабы шықты ма?» - дейді кітапханашы қыз.
«Бақытжаның дін аман, кітап шығарғалы жүр», - дедім Маралтайға. Ол қуанып қалды.
Кітапханашы қызға:
« Өлілердің өресінен жоғары,
Өлеңімді жан түсінген жоқ әлі.
Өзегімді өртеп бітер ме екенсің,
Өндір қыздың мойнымдағы обалы», - деп жазып жатыр Алдияр ақын», - дедім.

Ал, енді Алдиярдың ақындығы хақында аз-кем сөз.
Ең алдымен Бақытжан – бәріміздің үнемі бір бүйіріміз бұрып тұратын кәдімгі нағыз қазақы ауылдың жыршысы. Оның ауылға деген сағынышы, махаббаты, балғын балалығына деген аңсары «Ауылға жазған арзулар» топтамасындағы жырларының әрбір шумағынан айқын сезіліп тұрады:
Көгілдір тау, көнбіс ел, көне мекен,
Көңілімде орының неге бөтен?!
... Шықсын десең алдымнан бағым дара,
Болам десең шын ақын – жаныңда да
Әппақ бір таң атуы керек екен. –
дейді ол.
Немістің ұлы ақындарының бірі Гете «Балалығын жоғалтқан адамнан ақын шықпайды» дейді. Бақытжанның жырларында сол балалыққа үнемі оралып отыру жиі кездеседі. Жоғарыда аталған топтамада да, жалпы өлеңдерінің басым көпшілігінде сол баяғы қазақы ауылдағы ештеңеге алаңсыз, көңілі пәк сары домалақ баланың тазалығын көреміз:
Қапелімде қауіп те жоқ, қатер де,
Бір мұңды әнді ысқырам да көпке аян,
Жатып алып жамбаспұлдық пәтерде
«Бір үй салып алмасам ба...» деп қоям...
Оның осы бір тазалығы түрлі топтамалардағы «Орыс тілі апай», «Ала мысық» және тағы да басқа өлең-жырларында кездесіп отырады. Сонымен қатар, оның «Өгем» атты өлеңін оқи отырып, көз алдымызға «әкесін әкеден сыбап» өскен аздап бұзықтау, еркелеу һәм қиялилау ұл бала келеді. Кез-келген ақынның ең бір мықты тұсы – оның жырларын оқып отырғанда көз алдыңнан белгілі бір сүреттер көші тізіліп өтуі болса керек. Бақытжанның әрбір өлеңін оқыған сайын сол бір жұмбақтау әлемге өзіңнің де еніп кеткеніңді байқамай қаласың.
Тас тағдырын талақ еткен жас арай,
Тас бағанды құшақтайды мас ағай.
Тасқа сен де таңыларсың дегендей
Тас тұғырдан телміреді тас Абай.

Тасқа айналу шығар бәлкім сыбағам,
Тасқа айнала алмай-ақ жүр бір ағам.
Тасқа соққан маңдайды аяп сонан соң
Тастай суық сіміремін сырадан, - дейді ол.
Бұл қос шумақты біз ақынның «Тастағы өлеңінен» алып отырмыз. «Тас қалада теңселіп жүр бір ақын», - дейді «өлеңінің тереңіне шөккен мұңнан» тағы да бір мұнар шашқан шайырымыз шамырқанып.
Бақытжан Алдиярдың мұңы да, сыры да тереңде. Ол күнделікті күйбең тірлікте де, өзінің өзгеше өлеңдерінде де ішкі рухани еркіндігіне залал келтіргісі жоқ күйде қинала тіршілік кешеді. Халықтық, қазақы ұлттық көркемдік уыздың қайнарларынан бастау алатын Бақытжандық тіл, Алдиярлық діл – біз сөз етір отырған ақынның айрықшалығы.
Осы, алдымыздағы жинақты оқу үстіндегі бір аңғарғанымызды айтпасақ, болмас. Ақын Алдияр қоғамды тікелей айыптауға, аяусыз жазғыруға, кесапатты кеселдерін бетіне шыжғыра басуға жиірек баратын сияқты. Ақиқатты ақын айтпаса, шындықты шайыр жырламаса, кім айтар, кім жырлар дейміз ғой. Бірақ, Бақытжан тым көбірек сынап-міней ме, қалай өзі? Бірді-екілі шығармасында емес, бірталай өлеңінде осы жағдайға айналып соғатынын аңғардық.
«Жарытпастан жыр түлеп,
Көзімді ашсам кіл түнек.
Әлеміңе сыймадым,
Әр пәтерге бір түнеп», - дейді. Керемет шумақ. Ақын ақиқаты.
«Әр дәуірдің бар-ау бізде үлгісі,
Соны көріп туындайды сан сұрақ.
Итіне арнап сарай салды бір кісі,
Қалтарыста қайыршы отыр нан сұрап».
Бұл да – нағыз шырқыраған шындық. Бүгінгі қоғам беталысының ғана емес, адам пиғылының бір дерті.
«Қамын ойлап тырнақты мен тістінің,
«Абылайлап» жау шапқандай ұсқыным.
Есеп емес ұлы Абайдың ұраны,
Есек емес, артын жудық күштінің».
«Қанекемнің соңғы сөзі» дейтін өлеңнен алынған бұл шумақ та шамырқанып, Сарыбаевтай сарказм атады.
«Жаныма ұйып мұң ұяң,
Жылағым кеп... жымиям.
Жібісеңші сен де енді,
Зарпы ойламай зымиян,

Ей, тасбауыр Дүниям!»
Бұл-дағы жоғарыдағы жырларды жалғап, дамыта түседі. Бірақ, «тым-тым» боп бара жатқан жоқ па деп ойлана бастайсыз.

«Көптің көзі бұладай,
Көсемсиді бір ағай.
Теңгелерден құны жоқ
Телміреді ұлы Абай.

Ұғатындар обалды
Үндемейтін боп алды.
Көңілсіз бір көлеңке
Көміп жатыр қоғамды...

Мұңдарымды – Ақылдың
Мұхитына батырдым.
Көлеңкеге мен-дағы
Кіріп бара жатырмын...»
Әрине, мұндай шумақтар баяғы бір кез-кезеңдерде жарық көрмес еді, мүлде жарияланбас еді. Жариялана қалса, біздің Бақытжанның да, баспаның да, басқаның да «басы кетер» еді. Осынау өлеңде шындық та жоқ емес, алайда ақжарма, ақжүрек ақын үшін түңіліс басымырақ. «Неғыпты сонша?! Бұдан да жаманымызда түңілмеген едік қой бұлайынша?!» деп Мұқағали ағасы тау теңселтіп түрегелсе, «сары баламыз» сасыңқырап қалмас па екен?!
«Құлбазар», «қоғамның азуы, бәрін сатуы», «өлеңің ешкімге де керек емес» дегендейін зарлану кей жағдайда жалынды ақынымызға жараса бермейтіндей. Бір өлеңінде «тәңірімді санаммен жақындатып, қабірімді қаламмен қазып келем» десе, көп ұзамай-ақ екінші өлеңінде осы ойды «тәңірге тартып барамын, қабірге барар жолменен» деп тағы бір түйіндейді. Қаланы шектен тыс кінәлап, қаралау, ауылға қайта-қайта «қашып кеткісі келе беру» де базбір тұстарда өзін-өзі ақтап тұрған жоқ секілді сезілгенін жасыра алмаймыз.
Япырау, біз де, біздің құрдас қаламдастарымыз да, жұмысшы замандастарымыз да он жылдап, жиырма жылдап пәтер жалдап жүріп ек... Бұлайынша жылап жырламап ек... Қоғамды қараламап ек... Осы орайда орыстың аса талантты ақыны Николай Рубцов та еске түседі-ау. Оның көрген азаптары мен тозақтары, жалпы 60-70 жылдар дарындыларының тағдыр-талайы қалай еді... Сонда да «Елім», «Ресейім», «Қазақстаным» дегендейін ерекше жырларымен қалды ғой...
Ай, айналайын албырт жастар-ай! Бұлар біздің тұстастарымызға мүлдем ұқсамайды. Он жылдап, жиырма жылдап пәтер жалдап тұрмаққа көнбес. Көнбіс емес. Бұлары да жөн-ақ. Құлдық санадан азат азаматтар ғана тәуелсіздігімізді баянды етер... Алдыңғы буын ағаларына ұқсай берсе, өмір де, өнер де алға жылжымас...
Дегендейін пікірлерді түйіп бола бергеніңізде Алдияр ақынға етене тән ерекше шумақтар да алдыңыздан андыздап шыға келер:

«Бұл ғұмырым жұмағыңа бергісіз,
Жырсыз бір күн тұра алмас ем жұмақта.
Менің жырым Алматыға белгісі,
Малшы ауылда жатқа айтады бірақ та...

Еріп кетіп ғажабы көп ғазалға,
Керемет бір күнін кештім кедейдің.
Жұрт қатарлы шығар едім базарға,
Ұрпақ ертең нең бар десе, не деймін?...»

«Е, бәсе!» - дейді оның оқырманы.
«Е, бәсе, неғыпты сонша?!» - дейсіз сіз де. Сөйтсек, жоғарыдағы ащылау жырлар оның өз атынан емес, сол өлеңдер топтамасының тақырыбы айтып тұрғандай, сонау 1993-1994 жылдардағы «алағай да бұлағай» кезеңдегі «Өзбекстандағы қазақ шайырының сөзі» екен дә. Біреудің болмысына, жан-дүниесі мен жүрегінің қат-қабат қатпарларына түгелдей еніп, соның мұңын өз мұңындай етіп жырлау кез-келген шайырдың қолынан келе бермесі де хақ. Сосын, әлгіндегідей «Е, бәсе!» деп қайта жайбарақаттана, жаймашуақтана бастайсыз.
«Қаратау қызына хат», «Сезімдер сөйлегенде» деп аталатын топтамаларындағы «Әппақ әлем. Ақ әлем», «Еркелеу қыз ең», «Қаратаудың қара басын қар шалып...», «Күнікей қыз», «Кінәлай көрме», «Күлші, жаным...», «Тәтті ерінді тәбәрігім сен едің...», «Қаршадай қыз» және тағы да басқа көптеген өлеңдерінде Бақытжан Алдияр нағыз махаббат жыршысы ретінде көрінеді.
Ақын Алдияр жайында айтылар сөз әлі алда.
Ең бастысы, Қазығұртқұнар қаламгер бірте-бірте биіктеп барады. Өгемөрісті өлеңдер талайды таңырқата бергей.

Жазушы МАРХАБАТ БАЙҒҰТ

ҚЫЗДАРЫНЫҢ ЖАСАУЫНА КІТАПХАНА БЕРГЕН КІСІ


Сейдулла Оспанов. Бұл кісіні үлкен-кішінің бәрі Сейдекең немесе Сейдағаң дейді. Асқар Сүлейменов сынды суреткеріміз қазақты аса жақсы көріп кететін кездерінде ернін шүйіре масаттанып: «Байқасақ, Еуропаның қазағы – француз, ал Азияның французы – қазақ», деуші еді. Сейдағаңды көрген сайын Сүлейменовтің сол сөзі еске түседі. Мұнтаздай таза киініп, тіп-тік, жіптіктей күйінде келе жатады. Сәлемдессеңіз, сәл ғана күлімсірер. Көп сөйлемейді. Ақылмансып көрінетін ақсақалдардан емес. Жиын-жиналыстарға да онша қатыса бермес. Әр әкім (мейлі облысқа, мейлі қалаға) келген сайын ардагерлердің аса белсенді, сыйлы һәм құрметті саналатындарын жинап, ақылдасып-кеңесетіні бар ғой. Ондай басқосулардан ешқашан қалмайтындар, шақырылмаса, шатақ шығаратын шалдар жетіп-артылар. Сейдекеңді шақырыңқырамай ма, жоқ әлде өзі барыңқырамай ма, әйтеуір ондай-ондай отырыстардан таба алмассыз. Бұрыннан-ақ, баяғыдан бері солай.
Бірде, осыдан оншақты жыл бұрынырақта көпшіліктен оқшауырақ, оңашарақ тұрған француз тұрпаттас, тіп-тік, жіптіктей, ұзын бойлы қарияға жұрттың бәрі жапырлай сәлем беріп жатқанын байқап, біз де бұрылып барып, қолын алғанбыз. Әлдебір ардагер ақсақалымыздың сексен жасқа толу тойы-тұғын.
– Бұл кісі кім? – деп сұрадық таныс ағамыздан. Таңданыңқыраған күйімізде.
– Танымайтын ба едің? – деді әлгі ағамыз бізге таңырқай қарап. – Сейдулла Оспановты білмейсің бе, немене? Қызылордада обкомның бірінші хатшысы болған. Облыстық атқару комитетінің төрағасы қызметін атқарған. Баяғыда «Правда» газетінде «Битая карта» деп аталған мақала шығып, орнынан алынған... Жасы биыл сексенде. Мерейтой иесімен құрдас. Алайда өзі онша тойқұмар емес...
– Сексенде деймісіз? Шынымен бе? – дейміз біз.
Одан бері де он жыл уақыт өтіп кетіпті. Сирек те болса, Сейдағаңды көріп жүреміз. Сол күйінде. Сырбаз, сыптай, сыпайы кейпінде.
«Қалай болсаң, солай көрін», дейді ғұлама Руми.
...Қызылорда облысының Тереңөзек ауданындағы Қызылту ауылында осыдан тоқсан жыл бұрын іңгәлап дүниеге келген сәби аяулы анасының ақ сүтін еме алмады. Қазан төңкерісінен кейінгі бір жыл өтер-өтпес уақыт еді. Ұлын босанып, қызыл шақаға жалқы рет жалт етіп қарап, үзіліп кеткен. Әпкесі Тәжігүлдің, екінші анасы Дәненің мәпелеуімен өсті.
Ауылдық мектепті тәмәмдады. Одан кейін Қызылордадағы теміржол техникумын үздік бітіріп, паровоз шаруашылығының техник-механигі мамандығын алып шықты. 1939 жыл ғой. Өте жақсыға бітірген үшеу-тұғын. Екі орыс баласын Мәскеуге, Сейдулланы Ташкентке, теміржол институтына жіберген. Емтихансыз қабылданатын еді. Ташкент қайдасың деп тартып отырды. Ондағылар құмбыл қарсы алысты. Алайда әскери комиссариат есебінен шығып келуі керек екен. Қызылордаға қайта оралды. Әскери кісілердің жібергісі жоқ, есептен шығармай қойды. «Өзі коммуниссің, қалайша өзге республикаға кетпексің? Керексің бізге де», десті. Қалалық партия комитетіне нұсқаушы етіп алды. Ал ақпанның ақырған аязды түнінде әскерге аттандырды. 1940 жылдың қысы. Фин соғысы жүріп жатқан.
Белорус майданының 11-ші әскерінде взвод саяси жетекшісінің орынбасары болды. Гродно қаласында тұрды алғашқыда. Көп ұзамай-ақ Литваға, Каунасқа апарды. Бірталай қауіпті операцияларға, аса күрделі саяси-әскери науқандарға қатысуына тура келді. Сондай қиын кезеңде өкпесіне қатты суық тиіп, төрт айға жуық әскери госпитальдың төсегіне таңылды.
1941 жылғы 16 маусымда әскер қатарынан денсаулығына байланысты біржолата босатылды. Соғыстың басталғанын Мәскеу қаласында, радиодан, Молотовтың сөзінен естіді. Өзін біртүрлі, ыңғайсыз сезінді. Амал нешік, Қызылордаға әзер жетті. Обкомның бірінші хатшысы Сапар Бектелеев еді. Керемет келісті, мәдениетті, кішіпейіл кісі. Өзінен жас кадрларға да сіз деп, сыпайы сөйлейді. Сейдуллаға да: «Сіздің мінездемеңізді, құжаттарыңызды алдық. Таныстық. Ұйымдастыру-нұсқаушылық бөлімді басқаруға кірісіңіз», деді.
Сырттай қарағанда біреулерге оңай көрінуі бек мүмкін. Бірақ бұл қызметтің қиындықтары аз емес-ті. Аса жауапты мектеп-тұғын. Иыққа да,  жүйкеге де, адамгершілікке де түсетін салмақ ауыр. Түйсінетінге, әрине.
Алматыға, алты айлық курсқа жіберді. Оның жартысына жете бергенде комсомолды нығайту науқанына ілігіп, орталық аппаратқа ауыстырды. Жарты жыл ЦК-да істеген соң Қызылорда облыстық комсомол комитетінің хатшысы болып кетті. Пәтимадай сүйікті жар тапты. Жарасымды жұп, үйлесімді үй болды.
Көп ұзамай ВЛКСМ Орталық Комитеті Қазақстан үшін бір орын бөліп, біржарым жылдық Лениндік курсқа шақырту алған. «Бармаймын», дейді жаңа үйленген жас хатшы. Жоғарыдағылар қайран қалады. «Ойбай-ау, сен түгілі біз жете алмай жүрген оқу ғой бұл!» деседі бәрі.
Баруға тура келді. Сол оқуды 1945 жылы бітірген. Жолдамасы Алматыға-тұғын. Қызылордаға демалысқа соққаны сол екен, баяғы Бектелеев ұстап алған. «Жоғарғы жақпен өзім  келісемін. Сен бізге керексің», деді. Сөзінде тұрды. Алматыдағылар ұрысты: «Партия Орталық Комитетінен орын әзірлеп отырсақ, Оспанов жолдас, оның қалай?» деп.
Қырық жетінші жылы Сейдулла Оспановқа Қармақшы ауданын басқару тапсырылған. Ақсап жатқан, артта қалған аймақ. Суы аз. Орталықтан қашық. Алты жыл бойы ауыртпалығы жетіп-артылар ауданға жетекшілік жасады. Алға алып шықты. 1951 жылы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесіне депутат болып сайланды. Елу үшінші жылы Жаңақорғанға, бір жыл өткенде Шиелі ауданын басқаруға жіберілген. Алға шығару үшін. 1957 жылы аупарткомның бірінші хатшысы Ленин орденімен марапатталған. Мұндай орден ондай қызметтегілерге мүлде сирек берілетіні белгілі. Тағы да депутаттыққа сайланды. Бұл да аудан басшысы үшін өте жоғары құрмет болатын-ды.
1957 жылғы мамырда Қызылорда облыстық партия комитетінің екінші хатшылығына сайланды. Екі жылдан соң бірінші хатшылыққа биіктеді. Біраз уақыт өткенде, Алматы облысы таратылып, орнына Ілиясов жіберілді. Осылайша Оспановыңыз облатком төрағалығына ауыстырылған.
Алпысыншы жылдардың басында алмағайып кезеңдер, алақұйын ауыстырулар жиілеп жөнелген. Қызылордаға бірінші боп барған Сәлімгерей Тоқтамысов іскер, жан-жақты басшылардың қатарынан саналатын. Орталық жақтан әдейі шеттетілген. Сейдулла Оспанов облаткомда. 1962 жыл ғой баяғы. Жұмыстың сан-алуан саласындағы жетістіктер жап-жақсы еді. Тоқтамысов пен Оспановтың тұсында қол жеткен жеңістер мен жемістер аз емес-ті. Мәскеу тараптан да, Алматы  жақтан да аласапыран науқанның нән-нән иелері осы екеуін оңдырмай сүріндірмектің есебін таба алмай қиналатын. Ақырында, күндердің бір күнінде «Правда» газетіне атышулы «Битая карта» деген мазақтама мақала шыға келсін. Фактілері де онша емес. Облыстың бірінші басшысы Тоқтамысов бастап, қалғандары қостап, әлдебір аупартком хатшысының үйінде карта ойнаған. Ең басты «көзірлері» – осы ғана.
Дінмұхаммед Қонаев ағамыз-дағы Орталық Комитеттің бірінші хатшылығынан босатылған бюро отырысында бұлар да – Тоқтамысов пен Оспанов та қызметтерінен алынды.
– Картаны қатты ойнайтындарыңыз рас па еді? – дейміз біз тоқсан жастағы Сейдағаңа.
– Тоқтамысов Сәлімгерей ағамыздың аздап-аздап ойнайтынын жоққа шығара алмаймын, ал мен ондай нәрселерге онша емес ем, – деп күледі бүгінде бұ кісі.
Сонымен, Қызылорда обкомының бірінші хатшысын да, облатком төрағасын да «Правда» газетімен бір ұрып ұшырып түсіргендердің үлкен үйлестірушісі Юсупов: «Шымкентке барып, шыбын үймелеген шаруашылықтарды басқарасыңдар. Білдіңдер ме?! Екеуің де!» дейді сұқ саусағын шошайтып.
Оспановыңыз осылайша шөл даладағы мал шаруашылығы – Жданов атындағы қой өсіретін кеңшарға кетті. Бес жыл бойы Монтайтас ауылында тұрды. Тоқсан мың гектар жері бар екен кеңшардың. Оның он сегізі – бидай. Төртінші жылға қарай жиырма тоғыз гектарға жеткізді. Облыс мемлекетке тоғыз миллион пұт астық өткізсе, соның бір миллионын осы Оспановтың кеңшары құяр еді қамбаға!  Қой саны ше, әуелгідегі 29 мыңнан 65 мыңға жеткізілген. Осы Оспановтың тұсында. Биязы жүннің сапасын жақсартпақ мақсатта Мәскеуден мамандар шақыртып, атақты «Күйік» кеңшарының тәжірибесін ендіргені елдің есінен шыққан жоқ. Жүннің сапасын анықтау үшін Жамбыл қаласына сандалуды доғарып, екі қызды арнайы оқытып, зертхана аштырғанын да әлі күнге дейін айтатындар бар.
Дінмұхаммед Қонаев кеңшарға екі мәрте келген. Сүйсінген. Әлгі зертханада болған. Алматыдағы баяндамасында Жданов кеңшары, оның директоры Оспанов аталған. Жаңашыл басшы делінген. «Оспановтың тұсында озғанбыз», дейтіндер көбейген.
Оспановыңыз сөйтіп қайтадан жоғарылаған. 1968 жылы Бөген ауаткомының төрағасы боп сайланған. Бірінші басшы Байжановпен бірге Бөгеніңізді де бірталай белестерге шығарған.
Кейіннен кәсіподақ саласында басшылық қызметтер атқарды. Зейнеткерлікке шыққаннан кейін де сол кәсіподақтың арнаулы курстарына жетекшілік жасаған. Жан жары, комсомол жетекшісі жылдарында отау тіккен Пәтимасы жолкөлік апатына ұшырап, ерекше күтім керек болғанда ғана қызметті біржолата доғарған. Сырлы, сырбаз, сыпайы күйінде, қазымыр емес, қазына қасиетпен келе жатыр.
Үш ұл, үш қызы бар еді. Ұлдары Тұраш пен Нұраштан тағдырдың жазуымен тым ерте айырылып қалды. Мойымауға тырысты. Аллаға шүкіршілік етеді, Ыбырашы қолында. Алпыс жастан асып қалса-дағы, баладай көреді ұлын. Үш қызы тұрмыс құрып кеткен. Бәрі ұлды-қызды. Ата-аталап немере-шөберелері жүр. Құдай қосқан қосағы Пәтима апай бірер жыл бұрын дүние салды. Қара шаңырақ саналатын Қарсыбай Сыпатаев атындағы орта мектепте ондаған жылдар бойы тарих пәнін оқытты.
Сейдағаң үлкен қызы Ботагөзді ұзатарда жасауына «Әлем әдебиеті» деп аталатын атақты кітапханасын берді. Жұрт таңырқады. «Е-е, Сейдекең сөйтпесе, Сейдекең бола ма?!» десті. Ортаншы қызы Рәш тұрмысқа шыққанда да жасауына алаш әдебиетінен арнайы кітапхана жасап қосқан. Кіші қызы Баянды ұзатарда да өзі қалыптастырған дәстүрді бұзған жоқ. Қызылордаға баратын жасаудың негізгісі кітапхана болды.
О бастан-ақ Оспановтың кітапқұмарлығы басым-тұғын. Мәскеуге барса да, Алматыға барса да ең алдымен ауылына қарата бір жәшік кітап салып жіберетін әдетінен танған емес.
Тоқсан жастағы Сейдағаң қазірге дейін кітап оқудан жалықпас. Бірталай газет-журнал жаздырып алады.
Омырауында бірқанша үлкен ордендер мен медальдар бар. Өміріне, тағдырына риза. Ешкімге де, ештеңесін де міндетсінбейді. Тәуелсіздікке тәубесі зор. Қанағатшыл. Жастарға қанат тілеп отырады.
Уақтысында қолынан келгенінше өзінің міндетіне адал боп, жоғары жауапкершілікпен қарағанына қуанады. Қолынан келгенінше ізгі де іскер, таза да адал болмаққа тырысқанына жұбанады. Өзінен гөрі өзгелерді, ел мен жерді көбірек ойлады.
Қолынан келгенінше адамдарды қиянаттан қорғады. Қамқорлық жасады. Риясыз. Сондықтан шығар, Сейдағаңды, Сейдекеңді Қызылордада да, Шымкентте де, Алматыңызда да, ауыл-аудандарыңызда да айрықша қадір тұтып, құрметтейтін, шын сыйлайтын, шынайы ықыласпен қолын алатын, абзалдығына басын иетін адамдар аз емес.
«Не іздесең – сен солсың», деген ғой данышпан Руми.

Суретте: Сейдекең және Пәтима апай.