Жазушы, журналист, қоғам қайраткері

Мархабат Байғұт

ШЫҒАРМАЛАРЫ...

 

СОЗАҚТЫҢ НОВЕЛЛАСЫ

немесе қаламгер Қалдыгүл Камалқызы кім?


Созақты сезінбеу — қазақ үшін үлкен мін. Марқұм Асқар Сүлейменов ашықтан-ашық, Төлеген Тоқбергенов тікесінен-тіке, ал Тәкен Әлімқұлов әлсін-әлсін күрсініп, кей-кейде ғана күлімсіреп сездірер еді осыны. Созақты сезінбеу, Созақты сағынбау мүмкін де нәрсе емес қой. Қазақтың қай жері де, қандай өңір-өлкесі де өзгеше. Баяғыда Баянауылға барғанымызда ше, жиырма жетіден асар-аспаста бақилық болған ұлы ақын Сұлтанмахмұттың өзін көрмесек те, көзін көргендей керемет күй кешкенбіз. Тауы мен тасы да, қарағайы мен қайыңы да, самырсыны да сағынышқа оранып, мұңға буылып, Сұлтанмахмұттай таланттың тағдырынан да, шығармаларынан да үнсіз-түнсіз сыр шертіп тұрды. Содан бірер жыл өткенде Мағжанның туған жеріне жол түсті. Ұлы адамдар рухының ешқашан өлмейтініне, тылсым табиғаттың әйтеуір бір құбылысында, жаратылыстың әйтеуір бір бөлігінде жүретіндігіне көзіміз жетіп, жан-жүрегімізбен тебірендік қой сонда...
Сол сияқты Созақта да, оның даласында да, құмында да, тауында да, үлкенді-кішілі адамдарында да Рух өзгешеліктері айрықша сезіліп тұрады.
Кішкентай ғана, қиқарлау қыздың өзін осыдан ширек ғасырдай уақыт бұрын көргенбіз. Адамға бір түрлі сынай, сенбей қарап, қырсыға сөйлейді екен. Жазған шығармасы да қып-қысқа, бірақ оқығанда түсініксіз көрінді. Сол дүниесі біз қызмет ететін газетте жарық көрді ме, жоқ па, тіпті есімізде қалмапты. Ал, Қалдыгүл Мұратова, кейіннен Қалдыгүл Камалқызы деген атпен шығатын шап-шағын әңгімелерін, тебіреністі мақалаларын оқта-текте көріп жүрдік. Қызметімізге байланысты біраз жылдар бойы бүкіл аудандық, қалалық газеттерді оқып шығатын едік. Созақтан сәл сарғыштау қағазға, сәл ескілеу стильде басыған "Молшылық үшін" газеті жетер еді, белі бірер елі басқа қағазбен буылып. Созақтан келгеннен кейін бұл басылымнан Тәкеннің, Асқардың, Төлегеннің, Сүгірдің, тағы да Төлегеннің, Сәуірбек көкемнің көздерін көргендей сезінетініміз рас қой. Аудандық газетті ашып кеп жіберсеңіз , сол асылдардың көзіндей болып баяғы Қалдыгүл Мұратованың, яғни Қалдыгүл Камалқызының мақалалары немесе новеллалары жарқ етер қалар еді.
Алғашқы бірер шығармасы "Оңтүстік Қазақстан " газетінде басылмай қалды ма, кешігіңкіреп шықты ма, сол кездегі мәдениет, әдебиет және өнер бөліміне ренжіді ме, жоқ әлде өзінің қырсықтау, қиқарлау мінезі ме, әйтеуір сол Қалдыгүлдің сөзі сирек болса да көрініп тұрғанымен, өзі мүлде көрінбей кете барды. Тіпті Созаққа сапарлап бара қалғанда да, аудан басында өтетін жиын-жиналыстарда да көзге түспейтініне таң қалатынбыз.
"Шырағым, сенің жазғандарың — нағыз новелла, өзің де сол новелладай шап-шағын жаратылыс екенсің, алайда, мінезің қиындау көрінеді", — дегеніміз рас еді баяғыда. Жақында бізге сол Созақтың новелласы келіп тұр.
Ширек ғасырдай уақыт бұрынырақта көргендегіден, әрине, көп-көп өзгерген. Кісіге сынай, сенбей қарауын да қойған сияқты. Сәл жымиып, ойлана, мұңдана көз тастайтындай. Қиқарлығы қыр астында, қырсықтығы қар астында қалғандай, баяу сөйлейді. " Биылғы қыс оңай болған жоқ, қар қалың түсті ғой", — деп қояды. "Ағай, мына біз дағы елу жасқа толғалы тұрыппыз", — деп, бірер новелласын қалдырды.
Төртінші қабаттың терезесінен сыртқа қарадық. Мәжнүнталдардың жаңа-жаңа жайыла бастаған жапырақтары арасынан анық көрінетін жиек жолда Созақтың новелласы асыға адымдап кетіп бара жатты.
Айтпақшы, бертініректе білдік қой, Қалдыгүліңіз бекер қырсық, бекер қиқар болмаған екен. Төрт жыл бойы Созақтан Алматыға сандалып, ҚазМУ-дің журналистикасына түсе алмаған. Ақырында танымайтын, білмейтін кісіге, кәдімгі Рейхстагқа ту тіккен Рақымжан батырға (университет жанындағы «Алматы» қонақ үйінің басшысы Қошқарбаевқа) кірген. Осылай да осылай деген. Батырдың аты батыр емес пе, дайындық курсына түсуіне көмектесіпті.
Сонымен, Қалдыгүл Мұратова немесе Қалдыгүл Камалқызы кім? Ол – Созақтың "новелласы". Ол — Сүгірдің, Төлеген күйшінің, Төлеген сыншының, Бәтима ақынның Сәуірбектейін, Тәкендейін, Асқардайын асылдардың жолдарын өзінше, өз әлінше, өз шамасынша, өзіндік сүрлеу-соқпағымен жалғастырмаққа тырысып, тырмысып келе жатқан қалам иесі. Қалың-қалың, том-том кітаптар шығару, ұзақ-ұзақ шығармалар тудыру міндет емес қой, ондай-ондайыңыз пешенесіне жазылмаған болар. Қалдыгүл қаламгер ретінде шағын ғана, бірер беттік қана новеллалар жазады. Сол кішкентай ғана дүниелері, негізінен, аудандық газете, осы өңірдегі басқа да бірер басылымдарда, аракідік республикалық газет-журналдарда жарияланады. Бірақ, күллі Қазақ республикасында болмаса-дағы, Созақ жерінде Қалдыгүл-қаламгердің өз оқырмандары бар. Қалдыгүл Мұратованы, яғни Қалдыгүл Камалқызын іздеп қалатын, күтіп отыратын, жазғандарын қадірлеп, қиып алып сақтайтын жастар да, жасамыстар да табылады. Әсіресе, әйелдер жағы Созақтың новелласын сүйіп оқиды.
Қалдыгүл өзінің новеллаларында қазақ қызының, қазақ әйелінің жан-дүниесін мейлінше ашып көрсетуге, бір ғана оқиға үзігімен, бірер ғана детальдар арқылы, тылсым құбылыстар арқылы көп-көп нәрсені аңғартуға ұмтылады. Оның жазған қазақы да созақы әуез бар, бірден тартып әкете барар жұмбақ бар. Бізде қазір Жәмила Мамырәлі, Зылиқа Жантасова сынды жас прозашылар сирек көрінсе-дағы, тосын өрнектерімен қуантып жүр емес пе? Қалдыгүлде де әуел бастан сондай өзгешелік сезілуші еді, сол үнінен, өрнегінен ешқашан танған емес.
Міне, Қалдыгүлдің және біраз новелласын оқып шықтық . "Соғыстан қайтпады солдат" деген дүниесін алайық. Ә дегенде соғыс туралы көп әңгімелердің бірі шығар дегенбіз. Алайда, алған оқиғасы өзгелерге ұқсас болғанымен, оның даму барысы, кейіпкердің келер түйіні, автордың айтар қортындысы тіпті басқаша, бөлекше, тосын. Анасы өз қызына өз құпиясын ашады. Неше жылдар өткенде сыр шертеді. Алғашқы сүйрген жігітімен отасқандарына жеті ай өткенде соғыс бұрқ ете түсіпті. Сол солдат соғыстан қайтпады.
"Кейінен әкең марқұммен отастым... Әуелгіде менсінбегенім рас. Жылдар өте келе бала сүйдім. Сендердің жаманшылықтарыңды көрсетпесін лайым. Жалғаннан арттырып көрген қызығым да сендерсіңдер, жарығым. Әйтпесе өтті ғой күндер... Жүрек мұңлы, көңіл қаяулы... Сүймедің, сүйгеніңді ұмытпайсың деп әкең марқұм да өмір бойы сенбестікпен өтті. Қызғанышын о дүниеге ала кетті... Өзін де,мені де қинаумен өтті жазған... " — дейді.
Бұл — шешесінің сөзі.
Ал, қызы қалай ойлайды, зейін аударыңыз: "Анам айтқан бұл сырға әуелгіде дүдәмал кейіппен, сенер-сенбесімді білмей, үнсіз қалғам. Іштей арпалысқан бұл сезімді кейін түсіндім. Қызғаныш па, кім білсін, анама өкпелеп жүрдім. Тоңтерістеніп, сөйлемей қойдым... Қарай гөр, деймін, іштей кінәлап... Менің әкемді менсінбей тиген... Өмір бойы өзгені сүйіп өткен. Жұмбақ сырын көкірегіне түйіп, жасы жетпіске келсе де, сүйген адамының елесін ұмытпай, жүрегінде әлдилеп, санасында жаңғыртып отырған... Байғұс әкем! Ия, ол өзгені сүйсе де, сен оны сүйдің... ", — дейді қызы. "Кей-е-е-ен! Кештеу болса да анамның жан сырын түсіндім", — дейді сол қыз тағы да.
"Хат сыры" новелласы — Қалдыгүл қаламынан шыққан өзгеше туындылардың бірі. Нәзікеш атты келіншекке студенттік жылдардағы жан досы, көп уақыт бойы хабарсыз кеткен «қияли қыз» Ақботадан хат келеді. «Нәзікеш, жер бетінде бармысың, жаным. Өкпелі де шығарсың маған. Төрт-бес хатың жауапсыз қалды. Қолым тимеді емес. Хат жазсам... бәрін бүлдіретіндей қорықтым. Сенен жасыратын сырым болушы ма еді менің?! Ағыл-тегіл ақтарылып кетсем... Ал сен қоштамай қойсаң... Сонда қайтер ем?..»
Сөйтсе, хатты кешіктіріп жазып отырған осынау Ақбота күйеуге шыға алмаған соң, отбасы бар, сүйген жары бар, бала-шағасы бар кісіден өз тілегімен, жүрек қалауымен перзент сүйіпті... Міне, хаттың сыры осында жатыпты. Хат-новелланы бір деммен, әп-сәтте оқып шығасыз. Бас-аяғы жұп-жұмыр, артық-ауыс бөлігі, мағынасыз сөйлемі жоқ.
Қалдыгүлдің қаламынан туындаған әдеби дүниелердің бәрі тап-таза новеллалар деуіміз артықтау болар еді. Бірқатарлары көркем шығарма мен қара мақаланың арасында қап қояды, «Мораль тақырыбына» дегендей айдарға бұрылыңқырап кете береді. Оны да түсіну керек. Мұратованың мақсаты, Камалқызының көздегені — қарапайымдау қаламгерлік жол. Алыстағы ауданда да, оның газетінде де шалдықпас шаруаторы біреулер ерінбей еңбек етуі керек. Біреу менсінер, екеу менсінбес, бірақ ол газеттердің де әдебиет беттері, өнер айдарлары бар, оқырмандары бар. Қалдыгүл жазушы ретінде новелла жанрында жан аямай тер төгіп жүрсе, журналист ретінде негізінен ауыл әйелдерінің, Созақ қыз-келіншектерінің алуан түрлі проблемаларын көтеріп, олардың тыныс-тіршілігін, тағдыр-талайын, қиын түйіндерін қозғап, қанатымен су сепкен қарлығаштай көмек көрсетіп келеді.
Новеллалары нәзік лиризмге тән әуен-әуезінен танбайтын, қатардағы қарапайым мақалалар оқылмайды дегенге нанбайтын Қалдыгүліңіз осы.

 

http://baigut-uko.kz

Бастапқы бетке оралу